Л. ЛЮЛЬЕ И “УРЫС-АДЫГЭ ГУЩЫIАЛЪЭ” АДЫГЭ БЗЭШIЭНЫГЪЭМ ИСАУГЪЭТЭУ СЫДИГЪОКIИ КЪЭНЭЖЬЫЩТ

Аннотацие

Л. Люлье и «Урыс-адыгэ гущыӀалъэ» хэутыгъэ гущыӀалъэхэм апэрэу ахалъытэ. Мы ӀофшӀагъэм блэкӀыгъэ лӀэшӀэгъум адыгабзэм игущыӀэ зэхэтыкӀэ изакъоп тызщигъэгъуазэрэр. Л. Люлье адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцони, адыгабзэм играмматикэ игъэпсыкӀэ икъэгъэлъэгъони иӀахьэ ахишӀыхьагъ.. Шапсыгъэ гущыӀэхэмрэ шъуашэхэмрэ гущыӀалъэм чӀыпӀэ гъэнэфагъэ щаубыты. Тхылъыбзэр зимыӀэгъэ адыгабзэм илексическэ баиныгъэ имызакъоу, ежь адыгабзэми я ХIX-рэ лӀэшӀэгъум иапэрэ ныкъо иӀоф зытетыгъэр уапашъхьэ къизгъэуцорэ апэрэ ӀофшӀагъэу ар щыт.

КупкIырыӏо гущыӀэхэр: хэутыгъэ гущыIалъ, хьарыфылъ, лексическэ баиныгъэ, тхылъыбзэ зимыIэгъэ

Илъэсишъэрэ тӀокӀищрэ пшӀырэм ехъу тешӀагъ 1846-рэ илъэсым «Урыс-адыгэ гущыӀалъэу, грамматикэ кӀэкӀ зигъусэу» Одессэ къыщыдэкӀыгъэм. ГущыӀалъэр зэхэзгъэуцуагъэу Леонтий Люлье хы ШӀуцӀэм а лъэхъаным щыӀэгъэ пачъыхьадзэм къулыкъу щихьыщтыгъэ. ГущыӀалъэм игущыӀапэ Люлье щетхы: «Хабзэм иунашъокӀэ илъэс заулэ адыгэ чӀыгум сыщыпсэугъ. НэмыкӀрэ Ӏофхэу ащ щызгъэцэкӀэн фэягъэхэм адакӀоу, чӀыпӀэрысмэ абзи зэзгъэшӀэнэу мурад сиӀагъ» (Люлье, 1846, стр. 9).

ЗэриӀуагъэм фэдэуи адыгабзэр (практическэу) дэгъоу рыгущыӀэу ащ зэригъэшӀагъ ыкӀи ар къызфигъэфеди, гущыӀалъэр зэхигъэуцуагъ.

«Урыс-адыгэ гущыӀалъэм» адыгэ культурэм чӀыпӀэ ин дэдэ щеубыты, адыгабзэм ехьылӀагъэу тапэкӀэ атхыгъэ ӀофшӀэгъэ пстэуми анахь мэхьани, анахь уаси иӀ.

Тхылъыбзэр зимыӀэгъэ адыгабзэм илексическэ баиныгъэ имызакъоу, ежь адыгабзэми я ХIX-рэ лӀэшӀэгъум иапэрэ ныкъо иӀоф зытетыгъэр уапашъхьэ къизгъэуцорэ апэрэ ӀофшӀагъэу ар щыт. Ащ мэхьанэу иӀэр Л. Люлье илъэхъан щыӀэгъэ специалистхэми хагъэунэфыкӀыгъ. ГущыӀэм пае, мары академикэу Шёгрен ытхыщтыгъэр: «Сэ лъэшэу сыгу етыгъэу ыкӀи сшӀогъэшӀэгъонэу а ӀофшӀагъэм седжагъ ыкӀи сицыхьэ зытелъэу къэсӀон слъэкӀыщтыр щыпэӀофэу зэрэщытыр къыдэлъытагъэу ар игъо лъэгъугъэн ыкӀи ищыкӀэгъэ уасэр ащ фэшӀыгъэн зэрэфаер ары» (Люлье, 1846, стр. 10).

ГущыӀэ къэугъоин къодыем хэкӀыхи, адыгэ гущыӀалъэхэр зэхагъэуцохэу зыхъугъэр я 19-рэ лӀэшӀэгъур ары ныӀэп. Ахэмэ ащыщых Ш.Б. Нэгъумэм («Къэбэртэе-урыс гущыӀалъ», 1830), Л.Г. Лопатинскэм, («Урыс-къэбэртэе гущыӀалъ», 1890-рэ илъэс), Л.Я. Люлье ыкӀи нэмыкӀхэм адыгэ-урыс ыкӀи урыс- адыгэ гущыӀалъэхэу агъэхьазырыгъэхэр (Шаов, 1988, стр. 11)

Л. Люлье игущыӀалъэ хэутыгъэ гущыӀалъэхэм апэрэу ахалъытэ. (УрысыбзэкӀэ мыщ ыцӀэр: «Словарь русско-черкесский или адигский с краткою грамматикою сего последнего языка»). ГущыӀалъэм авторым зэхигъэуцогъэ хьарыфылъэмрэ адыгабзэм ехьылӀэгъэ грамматикэ кӀэкӀымрэ кӀыгъух. Мы ӀофшӀагъэм блэкӀыгъэ лӀэшӀэгъум адыгабзэм игущыӀэ зэхэтыкӀэ изакъоп тызщигъэгъуазэрэр. Адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцони, адыгабзэм играмматикэ игъэпсыкӀэ икъэгъэлъэгъони иӀахьэ ахишӀыхьагъ.

Л. Люлье зэритхырэмкӀэ, гущыӀалъэм Ӏоф дишӀэ зэхъум мурадитӀу зыдиӀыгъыгъ: зы лъэныкъомкӀэ, адыгэхэр урысыбзэм нэӀуасэ фишӀынхэр ыкӀи, адрэ лъэныкъомкӀэ, урысхэм адыгабзэм изэгъэшӀэн къафигъэпсынкӀэныр (Люлье, 1846, стр. 10)

«Урыс-адыгэ гущыӀалъэр» хьарыфылъэ шӀыкӀэм тетэу зэхэгъэуцуагъэ ыкӀи гущыӀэ минитфым ехъу къыдэхьагъ. ГущыӀэлъэ статьяхэр щэу гощыгъэх: апэрэм урыс гущыӀэхэр къыщетых, ятӀонэрэм адыгабзэкӀэ ыкӀи ящэнэрэм французыбзэкӀэ ащызэредзэкӀыжьых.

ГущыӀэ пэпчъ зыхэхьэрэ бзэ гущыӀэхэр къегъэнафэ, пкъыгъуацӀэхэмрэ глаголхэмрэ язэхъокӀын къегъэлъагъо. ТынаӀэ зытетыдзагъэмэ ащыщ бзэ лъэпсэ гущыӀэхэм ягъэунэф падеж икӀэуххэу -джэ //-мджэ ыкӀи -кӀэ, -мкӀэ зыфиӀоу адыгабзэм идиалектхэм ахэтэу, нэужым формантхэу -гьэ // -мгьэ зыфиӀохэрэмкӀэ зэблэхъугъэу гущыӀалъэм къыщытыгъэм. З.И. КӀэращэмрэ У.С. Зекӏогъумрэ къыхагъэщы бэ пчъагъэм эргатив ыкӀи едзэкӀыгъэ падежым ифлексиеу –мэ шапсыгъэ диалектми зэриӀэр (Керашева, 1957, стр. 53) (Зекох, 1972, стр. 253). З.И. Кӏэращэм хегъэунэфыкӀы адыгабзэм иаффиксэу –чӀэ зыфиӀорэр шапсыгъэ диалектым аффиксхэу –гьэ; загъорэ –джэ зыфиӀохэрэмкӀэ къызэрэщытыгъэр (Керашева, 1957, стр. 54).

Пчъэгъацӏэхэм, пкъыгъуацӏэхэм, инфинитивым янэшэнэ формантэу –эу зыфиӀорэм ычӀыпӏэкӏэ аффиксэу –гьэ зыфиӀорэр шапсыгъэ диалектым къыщытыгъ (Кӏэращэ, 1957, н. 54). Илъэсишъэрэ тӀокӀищрэ пшӀырэм ехъукӀэ узэкӀэӀэбэжьмэ, шапсыгъэхэм гъэунэф падежым иформантэу агъэфедэщтыгъэр бзэгу лъэпсэ чый зэфэшӀыгъэ зэращэу [гь]-р ары. Ар къеушыхьаты мы зигугъу къэтшӏырэ гущыӏалъэу я XIX-рэ лӏэшӏэгъум иапэрэ ныкъо зэхэгъэуцуагъэм иматериал.

Адыгабзэм играмматикэ игъэпсыкӀэ ихьылъагъэ ыкӀи адыгэ глаголым ибаиныгъэ авторым гу алъитэн ылъэкӀыгъ. Л. Люлье глагол гущыӀэр къыгъэнафэ зыхъукӀэ уахътэхэм япарадигмэ, унэшъо ыкӀи (неокончательнэ) мыухыгъэ наклонением яформэхэр къетыхэшъ, щысэхэмкӀэ къегъэшъыпкъэжьы.

ГущыӀэм пае: вижу – глагол, мы уахъэр сėслаугуо, блэкӀыгъэ уахътэр с´слаугуге, къэкӀощт уахътэр с´слаугуне. Унэшъо наклонениер – iėплё, мыухыгъэ наклонениер – слаугунėрь (Люлье, 1846, стр. 7).

ГущыӀалъэм шӀуагъэу фэплъэгъущтмэ ащыщ урыс гущыӀэм ипэпчъ адыгэ гущыӀэр мэхьэнабэ иӀэу къызхэкӀыкӀэ а мэхьанэри къызэритырэм.

ГущыӀэм пае: хер «море» (н.108), ххё «шесть» (н.239), ха «собака» (н.197), хха «ячмень» (н.244) ыкӀи нэмыкӀхэр. Орфографиер лъыкӀахьэу зэрэмыгъэпсыгъэм къыхэкӀыкӀэ гущыӀэхэм ятхыкӀэ зэфэшъхьафэу къеты.

ЗэдзэкӀыгъэ гущыӀалъэхэм шӀуагъэу афалъэгъурэмэ апэрэ чэзыоу ахалъытэрэр гущыӀэр зэрэзэдзэкӀыгъэм итэрэзыныгъ ары. Урыс-адыгэ гущыӀалъэм а Ӏофыр зэрэщызэшӀохыгъэм уимыгъэразэу щытэп (Шъаукъо, 1980).

Бэрэ уӀокӀэ урыс гущыӀэр адыгабзэкӀэ зэрэзэдзэкӀыгъэм дакӀоу, а мэхьанэр къызэрыкӀырэ нэмыкӀыбзэ гущыӀэу адыгабзэм къыхэкӀыхэрэри къытэу. ГущыӀэм пае: рынок – шапке, бедзер (н. 183); молитва– тгатлоко, дуаха (н. 108); время –иггуо, изамане (н. 30); уговор – уага, карар (н. 222); чёрный – шусзе, карё (н. 235); умный – губзоге, хуше, ахылле (н. 225); дорогой – тляпкё, бахале (н. 57) ыкӀи нэмыкӀхэр.

Шапсыгъэ гущыӀэхэмрэ шъуашэхэмрэ гущыӀалъэм чӀыпӀэ гъэнэфагъэ щаубыты. ГущыӀэм пае: къэгъагъ – нокоге (н. 233), ошъу – схыiѐ (н. 47), щалъэ – куауо (н. 18), бгырыпх – сюѐтлѐрь (н. 181), пкӀау – шидиркѐзе (н. 205), пхъэшъхьакӀэ бзыу – схараце (н. 26), тхьачэт – куркур (н. 83) нэмыкӀхэри.

ГъэшӀэгъонэу щытыр шапсыгъэ гущыӀэхэр адыгэмэ зэдагъэфедэрэ гущыӀэхэм ауж итхэу бэрэ къыхэкӀы. ГущыӀэм пае. ше, шезане (н. 108), гушаа – тхѐдѐѐ (н. 123) ащ нэмыкӀхэри.

Авторым гущыӀалъэр зэхигъэуцо зэхъум лексикографие Ӏофыгъохэу ыкӀи адыгабзэм играмматикэ гъэпсыкӀэ ехьылӀагъэу фызэшӀокӀыгъэхэр джы къызнэсыгъэми умыгъэшӀэгъон плъэкӀыщтэп.

«Урыс-адыгэ гущыӀалъэр» адыгэ бзэшӀэныгъэр зэрэгушхорэ апэрэ лексикографическэ ӀофшӀэгъэшхоу щыт .

Л. Люлье адыгэ культурэм итарихъ нахь зэрэщашӀэрэр ежь иэтнографие ӀофшӀагъэхэр ары. Ау «Урыс-адыгэ гущыӀалъэм» сыд фэдиз щыкӀагъэ иӀэми (щыкӀагъэ имыӀэу гущыӀалъэ къыдэкӀырэп), адыгабзэм ехьылӀэгъэ апэрэ ӀофшӀагъэу ар щыт ыкӀи я 19–рэ лӀэшӀэгъум агъэфедэщтыгъэ адыгэ гущыӀэхэр апэрэу зэхэубытагъэу къыздэхьэгъэ саугъэтэу сыдигъокӀи къэнэжьыщт .

Литературэр:

Зекох, У. (1972). Краткие сведения по адыгейской фонетике. Учёные записки, 14, 248-254.

Керашева, З. (1957). Особенности шапсугского диалекта адыгейского языка. Майкоп.

Люлье, Л. (1846). Русско-черкесский или адигский словарь с краткою грамматикою сего последнего языка. Одесса.

Шаов, А. (1988). Основы адыгской лексикографии. Майкоп.

Шъаукъо, А. (1980). Адыгабзэм илексикэрэ ифразеологиерэ. Майкоп.