АДЫГАБЗЭМ ИМЫУХЫГЪЭ ЗАНЭХЭР

КупкIырыӏо гущыӀэхэр: глагол, мыухыгъэ глагол, мыухыгъэ зан, префикс, суффикс, уахътэ, лъымкӏотэрэ глагол, мыдэныгъэ шъуаш, лъыкӏотэрэ глагол, гущылъыкӏу, наклонение шъуаш.

Мыухыгъэ глаголхэм мыухыгъэ занэхэр къагъэпсы. Ахэр зы гущыӏэуи гущыӏэзэгъусэхэуи хъунхэ алъэкӏыщт.

Зурет кӏэкӏэу къегъазэшъ, еджапӏэм чӏэхьажьы (М.И.).

Ахэмэ анэмысэу Зурет нэмыкӏ гъогубгъу зишӏи, икӏуакӏи, ипкъ шӏыкӏи фэсакъыжьзэ лӏыжъхэм аблэкӏи, къэгъэзэгъум зыкъуахьэм ошӏэ-дэмышӏэу ыпашъхьэ Къэсэй къиуцуагъ (М.И.).

Мыухыгъэ занэхэр, зэрэзэхэтым емылъытыгъэу, зы членэу гущыӏэухыгъэ къызэрыкӏом хэт. Мыухыгъэ занэхэр къэзгъэпсрэ мыухыгъэ глаголхэр шъошэ зэфэшъхьафхэмкӏэ къэӏогъэн ылъэкӏыщт.  Унэшъо, ш1оигъо наклонениекӏэ къэӏуагъэхэр шъхьафэу гъэпсыгъэх.

Мэхьанэу гущыӏэухыгъэм щыриӏэм ыкӏи аффиксэу ахэр гъэпсыгъэхэу зэрэхъурэм къыпкъырыкӏэу мыухыгъэ занэхэр куп зэфэшъхьафхэу зэтраутых, ахэмэ гущыӏэухыгъэ зэмылӏэужыгъо пстэухэр къатын алъэкӏы:

1) охътэ мыухыгъэ занэр;

2) ушъхьагъу мыухыгъэ занэр;

3) зэлъытыгъэ мыухыгъэ занэр;

4) шӏыкӏэ мыухыгъэ занэр;

5) зэпх мыухыгъэ занэр;

6) фэгъэкӏотэн мыухыгъэ занэр.

Шӏэныгъэлэжьэу Кӏэрэщэ Зайнаб зэрэхигъэунэфыкӏырэмкӏэ, мыухыгъэ занэр зыфэдэр, зэпхыгъэр ухыгъэ глаголэу гущыӏэухыгъэм хэтыр ары. Ар зыфэдэщтыр ишъуашэхэр къызэрэӏуагъэр ухыгъэ ыкӏи мыухыгъэ глаголхэр къызэрэӏогъэ охътэ шъуашэхэм ялъытыгъ. Мыухыгъэ занэм чӏыпӏэ шъхьа1эр зыубытрэр мыухыгъэ глаголыр ары, ащ ишъуаш ык1и ухыгъэ глаголым зэрэфыщытыр ары шъхьа1эу хъурэр. Мыхэмэ ахахьэрэ занэхэр купищэу ш1эныгъэлэжьым егощы:

1. мыухыгъэ глаголхэу префиксэу зы- зыпытхэр;
2. мыухыгъэ (деепричастие) шъуашэхэу префиксэу зэрэ – зи1эхэр;
3. мыухыгъэ глаголхэу мы префиксхэр зимыӏэхэр.[1,212]

Охътэ мыухыгъэ занэр. Хъурэ –шӏэрэр зыщыхъурэ уахътэр мыухыгъэ занэ псэукӏэ къэӏогъэн елъэкӏы.

Упчӏэхэу сыдигъо? сыдигъо нэс? Зыфаӏохэрэм яджэупхэу щытых охътэ мыухыгъэ занэхэр. Ахэр суффиксэу –м,-кӏэ, -фэ, фэкӏэ (-фэкӏи), фэго зыфиӏохэрэмӏэ гъэпсыгъэхэу мэхъух.

Суффиксэу –мэ, -кӏэ зыфиӏорэмкӏэ гъэпсыгъэ занэхэм префиксэу зэ-, зы-, къапыхьанхэ алъэкӏыщт.

Гущыӏэм пае:

Шӏуи бзаджи ным игущыӏэмэ къаримыӏуалӏэу Зурет унэм зехьажьым, щыпсымрэ пӏастэмрэ пахъэр къашъӏхьащихэу ӏанэм тет, Сэфэри иджэнэ ӏэшъхъитӏу дэщэягъэу кӏэрыс (М.И.).

Къушъхьэпс цӏыкӏур къыздичъырэ лъэныкъомкӏэ ячылэу Дэгъунэхьаблэ уздэхьакӏэ, апэу узыӏукӏэщтыр Нэрынэмэ яун (М.И.).

Охътэ мыухыгъэ занэм хъурэ –шӏэрэр зыщыхъурэ уахътэр къегъэлъагъо. Охътэ мыухыгъэ занэр етӏани куп –купэу бгощыжьын плъэкӏыщт: предикатэу зы– зыфиӏорэмкӏэ гъэпсыгъэхэр. Гущыӏэм пае,

Лэпс стырым фэсакъыпэзэ лаузэрэ зыхэӏахэм, Хьатам игущыӏэ джыри къыпидзэжьыгъ (М.И.).

Деепричастие ыкӏи причастие префиксэу зэрэ – зыфиӏорэмкӏэ гъэпсыгъэхэр. Гущыӏэм пае,

Ятэ итэдж макъэ зэрэзэхихэу цӏыкӏу-цӏыкӏоу зифапи, жэр зэкӏишӏэнэу кӏуагъэ (М.И.).

Хъурэр – шӏэрэу мыухыгъэ глаголым къыгъэлъагъорэр мыдэныгъэ шъуашэ иӏэ зыхъукӏэ ухыгъэ глаголым иуахътэ текӏы, ухыгъэ глаголымрэ мыухыгъэ глаголымрэ хъурэр – шӏэрэр зы уахътэм зэдэхъоу къагъэлъэгъошъумэ, мыдэныгъэ шъуашэ зиӏэм, хъурэр – шӏэрэр ухыгъэ глаголым иер апэ мэхъу, етӏанэ мыухыгъэ глаголым ит мэхъу. [3,464]

Ядэжь намыгъэсыжьзэ, пшъашъэм ыпсэ хэкӏыгъ.

Ушъхьагъу мыухыгъэ занэм хъурэр – шӏэрэр къызхэкӏырэр къегъэлъагъо. Лъымкӏотэрэ мыухыгъэ глаголэу суффиксэу –шъ –зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэ мэхъу уахътэу мыухыгъэ глаголым иӏэм емылъытыгъэу.

Губгъомкӏэ Хьатам мэдаӏошъ, трактор макъэхэу къиӏукӏыхэрэр ежь фэжъох пӏонэу мэгушӏо (М.И.).

Тӏэкӏу шӏэ къэсми, тракторыр къылъэкӏуатэ, ащ тесыр ышӏэрэпышъ, Хьатами маплъэ (М.И.).

Ушъхьагъу мыухыгъэ занэр гъэпсыгъэ мэхъу лъыкӏотэрэ мыухыгъэ глаголым суффиксэу шъ-р игъусэу къэкӏощт ыкӏи блэкӏыгъэ уахътэм ит зыхъукӏэ «ытхыгъэшъ – къыфеджэщт».

Мыухыгъэ глаголыр мы уахътэм итэу суффиксэу шъ-р игъусэ зыхъукӏэ къегъэпсы ушъхьагъу мыухыгъэ занэр, ау ащ къыкӏэлъыкӏон фае шӏоигъо наклонениер.

Мэчъые – шъ   къэгъэущ.

Гущыӏэлъыкӏохэу пае, фэшӏ зыфиӏохэрэр мыухыгъэ глаголым игъусэхэ зыхъукӏэ ушъхьагъу мыухыгъэ занэр гъэпсыгъэ мэхъу.

Ары шъхьакӏэ, шъхьаихыгъэу таущтэу зыфакӏорэм дэгущыӏана, бэ ешъонэп, нахь гушхогъэ тӏэкӏу хэлъыным фэшӏ, шъэ цӏыкӏу горэм ешъон (М.И.).

Упчӏэхэу сыд пае?, сыдым къыхэкӏэу? Зыфиӏохэрэм ушъхьагъу мыухыгъэ занэр яджэуап. Ахэр суффиксхэу –ти, -шъо зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэхэу мэхъух. Ащ фэшъхьафэу мыхэм ягъэпсын гущыӏэлъыкӏохэу пае (паекӏэ), фэшӏ (фэшӏкӏэ) зыфиӏохэрэри хэлэжьэнхэ алъэкӏыщт. Гущыӏэм пае:

Нычхьапэ тыдэсыти, зэщтегъэоу Зурет дэжькӏэ тыкъыкъокӏыгъ (М.И.).

Адыгабзэкӏэ зэрэтхыгъэм фэшӏ Фаинэ иписьмэмэ ямыджэшъуми, ӏушэу зэрэзэхэлъыр Зурет къызэрэфиӏуатэрэмкӏэ ешӏэ (М.И.).

Зэлъытыгъэ мыухыгъэ занэм хъурэр- шӏэрэм изэшӏохын зыгорэм зэрелъытыгъэр къегъэлъагъо. Зэлъытыгъэ мыухыгъэ занэр зы гущыӏэуи, гущыӏэзэгъусэуи хъун ылъэкӏыщт.

Мыухыгъэ глаголыр зэлъытыгъэ наклонением итэу суффиксэу –мэ къыпыхьэу ыкӏи ар гъэхьылъагъэ зыхъукӏэ аффиксэу –е,-тэ,-те зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэ мэхъу.

Зигугъу къэтшӏырэ занэр мы уахътэм ыкӏи блэкӏыгъэ уахътэм арытын алъэкӏыщт, ау къэкӏощт уахътэм итын ылъэкӏыщтэп.

Ухыгъэ глаголым иохътэ ыкӏи наклонение шъуаши зэлъытыгъэхэр мыухыгъэ глаголыр зэрыт охътэ шъуашэр ары.

Губгъом елъытыгъэмэ, мэз чӏэгъым осыр нахь къычӏэнэгъагъ (М.И.).

Джа кӏымэфэ чэщым елъытыгъэмэ, Къэсэй иӏоф джы шӏу (М.И.).

Зэлъытыгъэ мыухыгъэ занэр гъэпсыгъэ зэрэхъурэмэ зэу ащыщ: причастиер цӏэеӏо падежым итэу, «ары» зыфиӏорэм гущыӏэгъусэу «ныӏэп» игъусэу, ахэр зэлъытыгъэ наклонением ит зыхъукӏэ.

Шыу закъо нэмыӏэмэ къысэбгъучъагъэр, шъом зыкъызыпишӏэрэм, есыдзыхэу сыӏэкӏэкӏыныр зэуи сщыхъущтыгъэп.

Упчӏэхэу сыд пшӏэмэ?, сыд зыпшӏэкӏэ?, сыдэу хъумэ?, сыдэу щытмэ?, сыдэу зыхъукӏэ? Зыфиӏохэрэм зэлъытыгъэ мыухыгъэ занэр яджэуап. Ахэр суффиксхэу –мэ, -мкӏэ зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэу мэхъух. Гущыӏэм пае: [3,429]

Хьатамэ зыдаплъэрэмкӏэ куитӏу горэ зэуж итхэу блэкӏыгъэх, тӏэкӏу тешӏагъэу машинэ макъэ къэӏугъ, ар дэдэм кӏэим къыдэлъэтыгъ (М.И.).

Хэти гущыӏэ дахэ къыримыӏуагъэмэ, ыгу хигъэкӏыгъэп (М.И.).

Шӏыкӏэ мыухыгъэ занэм хъурэ –шӏэрэр гъэцэкӏагъэ зэрэхъурэр къегъэлъагъо. Шӏыкӏэ мыухыгъэ занэр къэзгъэпсрэ суффиксэу –эу-кӏэ гъэпсыгъэ хъумэ префиксэу зэрэ- зыфиӏорэр къыпыхьан ылъэкӏыщт. Гущыӏэм пае:

Губгъом ит аӏозэ, чылэм къэчъэжьы, чылэм бырсыр щыхэт аӏозэ, губгъом дэчъыжьы (М.И.).

Упчӏэу сыдэущэу? Зыфиӏорэм шӏыкӏэ мыухыгъэ занэр иджэуап. Ар суффикхэу –зэ, -эу зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэу мэхъу. Гущыӏэм пае:

Унэм зихьахэрэм Къутасэ ышъхьэ шӏопхыкӏыгъэу, ыӏэшъхьэхэр хъокӏыжьыгъэхэу кофтэ хъэгъэжъ гори щыгъэу щыс (М.И.).

Зэпх мэхьанэ зиӏэ мыухыгъэ занэм упчӏэхэу сыд ышӏи?, сыд щышӏи?, сыд къехъулӏи? Зыфиӏохэрэм зэпх мэхьанэ зиӏэ мыухыгъэ занэхэр яджэуапых ыкӏи суффиксхэу –и,-шъ (-и мэхьанэр иӏэ хъумэ) зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэ мэхъух. Гущыӏэм пае:

Псым зэпырыкӏи, мэзым зыхахьэр ары дунаир зэрэдэхэ дэдэр Къэсэй зызэхишӏагъэр (М.И.).

Щэджагъом хатэм къекӏолӏэжьынышъ, тыгъуасэ кӏичыгъэ хъырбыдзхэр зэхидзыщтых (М.И.).

Фэгъэкӏотэн мыухыгъэ занэм хъурэ –шӏэрэм фэгъэкӏотэн мэхьанэ зэриӏэр къегъэлъагъо. Фэгъэкӏотэн мыухыгъэ занэр гъэпсыгъэ хъун зэрилъэкӏыщтыр:

-Мыухыгъэ глагол суффиксэу – ми зыфиӏорэмкӏэ.

Апэрэ мафэм щегъэжьагъэу Аскэр зыгори лӏыкӏо къышӏыгъэп сыд къыфитхыгъэми, сыд къыриӏуагъэми ежь ышъхь къызыпкъырыкӏырэр (М.И.).

Аущтэу щыт нахь мышӏэми, Хьаджымосэ шызэкъокъукӏэ къачъэ хъумэ, шайтануз хъущтыгъэ (М.И.).

–Мыухыгъэ глагол суффиксэу – зэ къызыпыхьахэрэр.

Шъэожъыемэ акӏэлъэплъэ ыӏозэ, чы хьанитӏу атамэ телъэу Аскэрырэ Сэфэрырэ адырэ къэгъэзэгъумкӏэ къыкъокӏыжьыгъэх (М.И.).

Джы, кӏалэхэр кур псым дедгъэхызэ, тикӏыжьын фае, армырмэ шыгъо цӏыкӏум фэукӏочӏыщтэп, шъори зэрэшъулъэкӏэу шъукъыдеӏ (М.И.).

Упчӏэхэу сыд хъуми?, сыдэу щытми?, сыд зыхъукӏи? Зыфиӏохэрэм фэгъэкӏотэн мыухыгъэ занэр яджэуап. Нахьыбэрэмкӏэ ахэр суффиксхэу –ми, -кӏи зыфиӏохэрэмкӏэ гъэпсыгъэхэу мэхъух. Гущыӏэм пае: [3,431]

Ынэгу кӏэтэу ымылъэгъугъэми, джыдэдэм ыбгъэ дэхъыкӏырэр ышӏэщтыгъэ (М.И.).

Къэгъэзэжь Къэсэй янэшыпхъоу Къутасэу дунаир зидунаеу пхъэнтӏэкӏу шъхьаком тетыр къызэплъэкӏи, мырэущтэу къыӏуагъ… (М.И.).

Литературэр:

1. Керашева, З.И. Предложения с финитными и инфинитными глаголами в адыгейских языках / З.И.Керашева. – Тбилиси,
2. Мэщбэш1э Исхьакъ «Илъэс фыртынэхэр»/ И. Мэщбэш1э. – Мыекъуапэ, 1973.
3. Рогава, Г.В., Керашева З.И. Грамматика адыгейского языка / Г.В.Рогава, З.И.Керашева. – Майкоп,