Бгуашева З.Б.,к.ф.н.,доцент[1]
Блипашаова М.Д.,к.ф.н.,доцент[2]
Купкӏыр къизыӏотыкӏрэ гущыӏэхэр: Кӏэрэщэ Тембот, тарихъ тхыгъэхэр, цӏэхэр, пкъыгъуацӏэр, плъышъуацӏэр, цӏэхэм ягъэпсыкӏ, суффикс гъэпсыкӏэр, шъохэр къэзгъэлъэгъорэ гущыӏэхэр.
Кӏэрэщэ Тембот итарихъ тхыгъэмэ ябзэ нэшанэ изэхэфынкӏэ мэхьанэ зиӏэмэ ащыщ гущыӏэ куп зэфэшъхьафэу ыштэхэрэм уалъыплъэныр, игущыӏэгъэпсыкӏэ гъунэ лъыпфыныр. Анахьэу къыхэщрэр авторым пкъыгъуацӏэхэр, плъышъуацӏэхэр, глаголымрэ глаголым къытекӏыгъэ гущыӏэхэмрэ зэригъэпсрэ ыкӏи зэригъэфедэрэ шӏыкӏэхэр ары.
Пкъыгъуацӏэм игъэфедэкӏэ-гъэпсыкӏэ елъытыгъэу къыхэгъэщыгъэн фае семантикэм ылъэныкъокӏэ куп зэфэшъхьафэу ыштэхэрэр, пкъыгъоцӏэ гущыӏэгъэпсыныр, субстантивациер.
Пкъыгъоцӏэ гущыӏэ пчъагъэу бзэм хэтхэм къахихэу итхыгъэмэ ащигъэфедэхэрэм къагъэлъагъо Т.Кӏэращэм илъэпкъ итарихъ гъогу, ащ игушъхьэ-лэжьыгъэ, иныдэлъфыбзэ хэшӏыкӏышхо зэрафыриӏэр. Ащкӏэ шыхьат семантикэ куп зэфэшъхьафмэ ащыщэу ыштэхэрэр. Лексикэ-тематикэ купхэр-ижъ дэдэкӏэ бзэм къыхагъэщрэ гущыӏэ купмэ ащыщых [I; I20]. Ащ фэдэ купхэу егъэфедэх авторым лъэпкъым итарихъ, иэтнографие къэзгъэлъэгъорэ гущыӏэхэр (бгыкъу, коны, ныщыпхъэ, лъэгуц, лъэрыхь, лӏэкъолъэш, пшъэшъэ унэ, хьакӏэщ, шышӏоӏу); шхынмэ ацӏэ къезыӏохэрэр (ныщы, ныщыпхъэ, хьатыкъ, мыхьамел, щыгъу-пӏаст); къэкӏырэцӏэхэр къэзгъэлъэгъорэ гущыӏэхэр (бжалэ, зэнтхъ, гъагъо, екӏапцӏэ, енэбы, къазмэкъ уц); псэушъхьацӏэхэр, анахьэу шыхъуным ехьылӏагъэхэр, къэзгъэлъэгъорэ гущыӏэ пчъагъэ (домбай, мэзкъатыхъу, абыкъу, бэчкъан, щагъдый, лъэрыгъыпс, онэгу шъхьант); уахътэр, чыжьагъэр къэзгъэлъэгъорэ гущыӏэхэр (тыгъэ къыкъокӏыгъу, чэм фыжь уахът, бгъэшхоогъу, къушлыкъу, мэфэкӏо гъогу, пхъэӏэшэ мэфажъу, шхончогъу).
Кӏэрэщэ Тембот пкъыгъуацӏэмэ ащыщэу нахьыбэрэ текстмэ къахафэхэрэр пкъыгъо гъэнэфагъэ къэзгъэлъэгъохэрэр, конкретнэхэр ары. Ау Т.Кӏэращэм ишэн абстрактнэ пкъыгъуацӏэхэр бэрэ ыгъэфедэнхэри. Ащ фэдэхэм гъэпсыкӏэ зэфэшъхьафхэр яӏ: аффикс зимыӏэ субстантивациер (дахэ, зэгъы), зыер къэзгъэлъэгъорэ (притяжательнэ) аффикс зыпыт субстантивациер (идахэ, игоIу), цӏэмэ къатекӏыгъэ гущыӏэмэ суффиксэу -гъэ апыхьэзэ гъэпсыгъэ хъунхэр (дэхагъэ, къэрэбгъагъэ, шӏуцӏагъэ, шыгъэ).
Абстрактнэ пкъыгъуацӏэхэр анахьэу зыщыгъэфедагъэхэр авторым игущыӏэхэр ары: Ар къызхэкӏырэр дахэмрэ зэгъымрэ амышӏэу, къагурымыӏъIощтыгъэу арэу пӏонти, япшъашъэхэр агъэкӏэрэкӏэнымкӏэ зи къогъанэ яӏагъэп. Ябзылъфыгъэ шъуашъэ зыплъэгъурэм, щыгъыным идахи, игоӏуи зэрашӏэрэр нэрылъэгъу пфэхъу (Ш.з.-5). Арэу дэхэгъэ-кӏэрэкӏагъэм фэхъуапсэхэу щытыгъэхэми, яхъулъфыгъэмэ лӏыхъусэжъ шъошэ лыегъэнчъэр къыхахыгъэу щытыгъ (Ш.з.-5). Ау сыд фэдизэу фэсакъэу лъымыплъагъэми, шӏуцӏагъэ гори ащ ехъоу къэлъэгъожьыгъэп (Ш.з.-17).
Кӏэрэщэ Тембот ыгъэфедэрэ пкъыгъуацӏэмэ анахь гъэшӏэгъонмэ зэу ащыщ гущыӏэу шыгъэ зыфиӏорэр. Мы гущыӏэр авторым ежь къыхихыгъэ неологизмэу щыт, ныдэлъфыбзэм игущыӏэгъэпсыкӏэ шӏыкӏэмэ атетэу зэхигъэуцуагъ, къыхихыгъ: шы+гъэ (егъапш пкъыгъуацӏэу цӏыфыгъэ). Тарихъ тхыгъэмэ пкъыгъуацӏэр къызэрахафэрэр шым нэшанэу хэлъхэр къыгъэнафэу ары: шыгъэ хэлъ.
Пкъыгъоцӏэ гущыӏэгъэпсынымкӏэ Т.Кӏэращэм анахьэу ыгъэфедэрэ шӏыкӏэмэ ащыщ гущыӏэ лъэпситӏур зэхэхьаныр: «глагол гущыӏэ лъапсэр + пкъыгъоцӏэ гущыӏэ лъапсэр» е «пкъыгъоцӏэ гущыӏэ лъапсэр + пкъыгъоцӏэ гущыӏэ лъапсэр». Мыщ дэжьым ятӏонэрэ чӏыпӏэм пкъыгъоцӏэ гущыӏэ лъапсэу пӏэ зыфиӏорэм чӏыпӏэ мэхьанэ иӏэу щытэу щысэ пчъагъэ Т.Кӏэращэм итекстхэм къахэфэ Гущыӏэм пае:
ушэтыпӏэ (ушэтын+пӏэ) тӏысыпӏэ (тӏысын+пӏэ)
зэрэлъэгъупӏэ (зэрэлъэгъун+пӏэ) гупшысапӏэ (гупшысэн+пӏэ)
егъэзыпӏэ (егъэзын+пӏэ) гумэкӏыпӏэ (гумэкӏын+пӏэ)
щынапӏэ (щынэн+пӏэ) ӏотапӏэ (ӏотэн+пӏэ)
кӏодыпӏэ (кӏодын+пӏэ) къиныпӏэ (къин+пӏэ)
хьаджрэтыпӏэ (хьаджрэт+пӏэ) лъэужыпӏэ (лъэуж+пӏэ).
Загъорэ авторым пӏэ зыфиӏорэ гущыӏэ лъапсэр ящэнэрэ чӏыпӏэм щытэу компонентищэу зэхэт пкъыгъуацӏэхэр егъэпсых: шхончуапӏэ (шхонч+он+пӏэ), щэбзэуапӏэ (щабз+он+пӏэ), тӏыедзыхыпӏэ (тӏы+едзыхын+пӏэ), гъэрзещапӏэ (гъэр+зещэн+пӏэ), мэлыхъупӏэ (мэлы+хъун+пӏэ), мыжъоефэхыпӏэ (мыжъо+ефэхын+пӏэ), псыефэхыпӏэ (псы+ефэхын+пӏэ).
Пкъыгъоцӏэ гущыӏэ лъапсэр ыпэ ригъэуцоу, ащ глаголым игущыӏэ лъапсэ пигъахьэу къызщыхэкӏыри макӏэп: нысэдакӏо (нысэ+дэкӏон), тхьэлъэӏу (тхьэ+лъэӏон), унэшъошӏы (унашъо+шӏын), шыгъасэ (шы+гъэсэн), шыӏыгъ (шы+ӏыгъын), шъэодакӏо (шъао+дэкӏон).
Пкъыгъуацӏэмэ ягъэфедэнкӏэ Кӏэрэщэ Т. итарихъ тхыгъэмэ абзэ къыхэщрэ нэшанэмэ ащыщ пкъыгъуацӏэхэр гущыӏэ тӏурытӏоу зэгуигъахьэзэ зэригъэпсыхэрэр: гугъэ-гупшысэхэр, гууз-гукӏэгъу, зэо-бан, лэжьэпӏэ-псэупӏ, плъэкӏо-дэIуакӏу, хьакӏэщ-шэщ, чэтэщ-ужъгъэщ, щыӏэкӏэ-псэукӏ, ӏэщ-мэкъощ. Мыщ фэдэ гущыӏэ зэгохьагъэхэр зы лексикэ занэу ыгъэпсхэзэ, семантикэм, мэхьанэм алъэныкъокӏэ нахь куоу ыкӏи нахь шъуамбгъоу авторым игухэлъ-гупшысэхэр къыриӏотыкӏынымкӏэ егъэӏорышӏэх.
Адыгабзэм пкъыгъуацӏэхэр гъэпсыгъэ зэрэщыхъурэ шӏыкӏэмэ зэу ащыщ субстантивациер [3; I059]. А шӏыкӏэри итарихъ тхыгъэмэ загъорэ ащигъэфедэныр Т.Кӏэращэм инэшан. Зэхэтфыгъэ текстхэм къахэфэ субстантивированнэ плъышъуацӏэхэр. Нахьыбэм мыхэр притяжательнэ шъуашэм ит пкъыгъуацӏэх. Гущыӏэм пае: Ау щытми, илӏыгъэрэ ыкӏуачӏэрэ джыри зэ ыушэтыжьыным иӏэшӏу Ерстэм ыгу ерышэу зыкъыщеӏэты (Ш.з. – 22). – А тикъэрэжъ боу чъэр. – Шъуикъэрэжъ уешэсымэ, ушыу бэлахь о! – ыпэкӏакӏэкӏэ кӏэгушӏукӏыгъ Ерстэм (Ш.з.-27). Зэолӏ шӏыкӏэр хъулъфыгъэм идэхагъэу хахыгъ (Ш.з. – 5). Алэджыкъом фэдэм иебгагъи ибгъэкъагъи къыдилъытагъ ащ (Ш.з. – 155).
Загъорэ глаголыр ащ фэдэу текстмэ къахэфэ: ӏэзагъэ (ӏэзэн+гъэ). Гущыӏэм пае: Ижъкӏэ адыгэмэ шымкӏэ ӏэзагъэу ахэлъыгъэр зышӏэжьэу къэнэжьыгъэ нэжъ-ӏужь зырыз дэдэмэ ащыщкӏэ Къызбэч ыцӏэ раӏоу щытыгъ (Ш.пшъ.-35I). Нахьыбэм пкъыгъуацӏэ хъурэр глагол гущыӏэпкъ шъошэ къабзэу аффикс зыпымытыр ары: лъытэ, шӏолӏыкӏ, кӏо, зекӏо, гушӏо, нэмыкӏхэри. Сыдми, зэшищми тым шӏулъэгъоу фыряӏэщтым шъхьадэкӏэу, цӏыфыгъэ лъытэшхорэ шӏолӏыкӏышхорэ фыряӏэу щытыгъ (Ш.з.-11). – Тэ, шапсыгъэхэм, ащ фэдэ лъытэ пщымэ ятпэсэу тихабзэп (Ш.пшъ.-358). Шым икӏо тэрэзкӏэ Ерстэм ӏапчъэм чӏэхьагъ (Ш.з.-19). Гулэзрэ Анцокъорэ а пстэури яӏофыгъэп, ащ яӏофыгъэр Мосэ дыӏыгъоу гушӏомрэ нэфынэмрэ ежь къызэрафэкӏожьыгъэр ары (Ш.пшъ. – 373).
Адыгабзэм плъышъуацӏэр бзэ гущыӏэ шъхьафэу къыхагъэщынымкӏэ бзэшӏэныгъэлэжьмэ яеплъыкӏэхэр зэтекӏы [8; 4; 5; 6; 7; 2]. Екӏолӏэкӏэ зэфэшъхьафхэм такъыщымыуцоу, плъышъуацӏэр бзэ гущыӏэ шъхьафэу къызэрэхагъэщрэ еплъыкӏэм дедгъаштэзэ Т.Кӏэращэм итарихъ тхыгъэмэ плъышъуацӏэр зэращигъэфедэрэм инэшэнэ заулэ кӏэкӏэу игугъу къэтшӏын.
Т.Кӏэращэм къыриӏотыкӏмэ шIоигъо хъугъэ-шӏагъэр, къыгъэлъагъо шӏоигъо героир, пкъыгъор ӏупкӏэ шъыпкъэу уапашъхьэ къыригъэуцонымкӏэ нахь ищыкӏэгъэ шъыпкъэу хъурэ гущыӏэхэр адыгабзэм къыхихынымкӏэ сыдигъуи ӏэпэӏэсэныгъэшхо хэлъ. Ехьылӏэгъэ ыкӏи нэшэнэ плъышъуацӏэмэ якъыхэхыни арфэгъэхьыгъ.
Ехьылӏэгъэ плъышъуацӏэхэр наречиемэ къатекӏэу -рэ зыфиӏорэ суффиксыр агохьагъэу гъэпсыгъэх: нибжьырэ, тыдэрэ, агъунэрэ. Загъорэ текстхэм къахэфэ мыщ фэдэ плъышъуацӏэмэ ясиноним вариант зэфэшъхьафхэр: нибжьырэ / гъэшӏэрэ. Гущыӏэм пае: Тыди ар, хэмытмэ щыкӏагъэ фэхъуным фэдэу, нибжьырэ тамыгъэу, щыщ шъыпкъэу хэуцо (Ш.з.-4). Пшызэжъ ӏушъо нибжьырэ пый кӏопӏэ гъогужъэу щытыгъ (Ш.з.-5). Гъэшӏэрэ хъопсапӏэу яIагъэу ищыгъэ бжьышӏуагъэмрэ кӏэрэкӏэ псыпсымрэ ясурэтэу япшъашъэхэр агъэкӏэракӏэщтыгъэх (Ш.з.-5). Абдзахэмэ пщы-оркъхэр гъэшӏэрэ пый джэгъуапӏэу яӏагъ (Ш.з.-8). А гъэшӏэрэ тфэй мэзышхом тыкъызыхэхьэм, Василь иӏокӏэ-шӏыкӏэхэр нэмыкӏэу зэрэхъугъэм гу лъыстагъ (Хь.-433). Адыгабзэми зэринэшанэу, ехьылӏэгъэ плъышъуацӏэхэр авторым бэрэ ыгъэфедэхэрэп, нахьыбэу ыштэхэрэр нэшэнэ плъышъуацӏэхэр ары.
Къытхыхьэрэм анахьэу къыхэбгъэщын фэе нэшанэу хэлъхэр къыхигъэунэфыкӏызэ, Т.Кӏэращэм игеройхэр, пкъыгъохэр, хъугъэ-шӏагъэу къыгъэлъагъохэрэр ӏупкӏэ шъыпкъэу тхылъеджэм ыпашъхьэ къырегъэуцо. Ащкӏэ ӏэубытыпӏэшӏу ешӏых нэшэнэ плъышъуацӏэхэр. Гущыӏэм пае: Ужыр а псы цӏыкӏум къызынэсыжьым, аргорэу шӏокӏодыжьыгъ (Ш.з.-190). Шыу закъом ыуж итэу, ар зыщилъэгъугъэгъэ ӏэгъо-чӏыгъом Ерстэм ихьагъ. Авторым къетхыхьэ цIыф бэрэ зэрымыкӏорэ мэз чӏэгъым ерагъэу къыщылъэгъорэ лъэс лъагъоу мэз псыхъо цӏыкӏум уезыщалӏэрэр. Псыхъор зыфэдэр къыгъэлъэгъоным пае авторым ештэ нэшэнэ плъышъуацӏэу цӏыкӏу зыфиӏорэр. Нэмыкӏ атрибутивнэ гущыӏэзэгъусэхэу, гущыӏэм пае, псыхъо дах, псыхъо чъэр, псыхъо къаргъу, псыхъо шъуамбгъу зыфэпӏощтхэм ачӏыпӏэ ежь ищыкӏэгъэ плъышъуацӏэр ештэ, контекстым елъытыгъэу, къытхыхьэрэ сурэтым елъытыгъэу зыфэещт гущыӏэр егъэфедэ.
Нэшэнэ плъышъуацӏэмэ шъор къагъэлъэгъоныр пшъэрылъ шъхьаӏэу бзэм щагъэцакӏэрэмэ зэу ащыщ. Адыгабзэм хэт шъо зэфэшъхьафхэр къэзгъэлъэгъорэ плъышъуацӏэхэр: фыжьы, плъыжьы, шӏуцӏэ, куплъы. Т.Кӏэращэм итарихъ тхыгъэхэм, гущыӏэм пае, романэу «Шыу закъом», шъор къэзгъэлъэгъорэ плъышъуацӏэхэр къэзгъэнафэу бэрэ щыгъэфедагъэх: Цыий, сэе куплъэу къыдэщи, цокъэ-маистэхэри кӏэкъэцэу зыщилъэгъакIэ фэдагъ (Ш.з.-8). Джэдыгум ыӏупэ нэзхэмрэ ыӏэшъхьитӏурэ ластыч шӏуцӏэ атедагъэу щытыгъ (Ш.з.-117).
Шъор къыгъэлъэгъон ӏэнатӏэр ыгъэцакӏэу тарихъ текстхэм бэрэ къахэфэ изакъоу амыгъэфедэрэ плъышъоцӏэ гущыӏэу пцӏэ. Икъэтхыхьанхэм образнагъэ нахь ахилъхьаным пае шъор къэзгъэлъэгъорэ компонентэу пцӏэ зыфиӏорэр ахэтэу гущыӏэзэхэлъхэр авторым ыгъэпсыныр инэшан: къуапцӏэ, чӏапцӏэ. Ащ фэшъхьафэу Т.Кӏэращэм пкъыгъуацӏэмэ пцӏэ-р апигъэхьазэ шъом икъэгъэлъэгъон егъэпсы: етӏапцӏэ, чӏыпцӏэ, уцыпцӏэ, пэнапцӏэ (ятӏэу, чӏыгоу, уцэу, панэу зышъокӏэ шӏуцӏэхэр). Гущыӏэм пае: Чылэ гъунэр пэнэпцӏэ чэу пытэкӏэ лъагэу къэшӏыхьагъ (Ш.з.-43). Унэӏу щагур инэп, ау уцыпцӏэ къэбзэ-лъабз (Ш.з.-46).
Адыгабзэми инэшан, авторым итекстхэми къахэфэ пкъыгъуацӏэмэ къатекӏыгъэ плъышъуацӏэхэу шъор къэзгъэлъагъохэрэр. Мыщ фэдэ плъышъуацӏэмэ компонентэу –шъо / -шъу къапэхьэ, шъор пкъыгъо гъэнэфагъэ горэм ышъо рагъапшэзэ къагъэнафэ: ежьашъо (яжьэм ышъо зышъор), гъоплъашъо (гъуаплъэм ышъо зышъор), шхъомчышъу (шхъомчым ышъо зышъор).
Т.Кӏэращэм ыбзэ инэшан плъышъуацӏэу шхъуантӏэ-м шъо заулэ къыгъэлъэгъон мэхьанэ ритыныр: ежь шхъонтӏэ шъыпкъэр, шхъуантӏэм ишъогъу зэмылӏэужыгъохэр, уцышъор. Плъышъуацӏэу шхъуантӏэ-м фэшъхьафэу адыгабзэм хэт уцышъо (уцым ышъо фэдэр) зыфиӏорэр, ау бзэм мыр нахь макӏэу щагъэфедэ. Ар жабзэм инэшанэу зэрэщытыр къыдилъытэзэ авторым итекстмэ шхъуантӏэ зыфиӏорэ плъышъуацӏэр нахьыбэрэ ащегъэфедэ: уц шхъуантӏэр, мэз шхъуантӏэр, псы шхъуантӏэр, ошъогу шхъуантIэр, шъоф шхъуантӏэр. Чыжьаплъэм къэлъэгъорэ жэгъум мэзэу тетым нэсэу, шъоф шхъонтӏэ дах (Ш.з.-33).
Шъом къебэкӏрэ нэшанэр зэриӏэр къыгъэлъагъоу адыгабзэм суффиксхэу -бз, -щэ хэтых. Шъор къэзгъэлъэгъорэ плъышъуацӏэм къебэкӏрэ шъуашэу иӏэр нахьи нахь ыгъэлъэшэу ыгъэпсыныр тхакӏом ишэн. Гущыӏэм пае: фыжьы – фыжьыбз – фыжьыбзэ ос, плъыжьы – плъыжьыбз – плъыжьыбзэ тэп. Нахь бэдэдэу щаӏыгъыр адыгэ цыепхъэ пыпхъухэр ары – зэмышъогъубэу: куплъхэу, шхъонтӏэ фыжьхэу, фыжьыбзэ осхэу, шхъонтӏэбзэ зэмышъогъуби (Ш.з.-305). Ицокъэ-маистэхэри мыхъокӏыгъахэхэу плъыжьыбзэ тэпых (Ш.з.-29).
Шъор къызэрыкӏыхэрэм афэшъхьафэу тхакӏом егъэфедэ нэмыкӏ гущыӏэ пчъагъэ къытхыхьэрэмэ янэшанэ къыригъэлъагъоу. Т.Кӏэращэм ыбзэ инэшан плъышъуацӏэм икъебэкӏрэ степень гущыӏэгъусэу дэд зыфиӏорэмкӏэ ыгъэпсыныр. Мы шӏыкӏэр бэрэ егъэфедэ игеройхэм ятеплъэ, янэшанэ къытхыхьэ зыхъукӏэ: Пшъэшъэ дэхэ дэдэ горэм игугъу ашӏэу зэхэпхыгъэба (Ш.з.-271). Арын фае джырэ нэси амыукӏэу къезгъэкъудыигъэр – кӏэлэ къэбзэ дэд, зыубытрэм осэ шӏукӏае кIихын. Ащ фэдэ кIэлэ ныбжьыкIэ дэхэ дэдэр Къырыми, Тыркуми зэтырахэу щащэфын (Ш.з.-136).
Плъышъуацӏэр зэрыт степеныр нахь ыгъэлъэшзэ къыхигъэщмэ шӏоигъо нэшанэу къыриӏотыкӏырэм иӏэр хегъэунэфыкӏы. Ащ пае гущыӏэзэгъусэ шӏыкӏэу «пкъыгъуацӏэр + зы пычыгъо хъоу, изакъоу амыгъэфедэрэ плъшъуацӏэу шхо-р + гущыӏэгъусэу дэд» тхакӏом егъэпсы: Зы шъэф Iофышхо дэдэ горэм ыуж зэрифэ фэдэу, пкӏантӏэр зэрикъухэу, ехьыжьагъэу къушъхьэм куоу хэхьащтыгъэ ар (Ш.з.-180). Зы губгъэнышхо дэдэ горэ къахэхъухьагъэ нахь, шӏурышӏукӏэ янэ ар ышӏэныеп (Ш.з.-160). Ащ фэдэ чыр зэогъукӏэ ащ фэдэу къабзэу сэшхом пебгъэлъэсыкӏыным пае, кӏочӏэшхо дэдэ горэ уиIэн фаеу щытыгъ (Ш.пшъ.-357).
Адыгабзэм инэшанэу щыт плъышъомэ якъэгъэлъэгъонкӏэ пычыгъо зырыз хъурэ плъышъуацӏэхэу шхо, жъы, кӏэ гъэфедэгъэнхэр. Ахэр Т.Кӏэращэм итхыгъэхэми мымакӏэу къахэфэ: гъогужъы, мэзышхо, къэлэшхо, нысакӏэ. Мыщ фэдэ плъышъуацӏэхэр субстантивнэ гущыӏэзэгъусэм иӏахьэхэу, пкъыгъуацӏэр къэзгъэнэфэрэ плъышъуацӏэм нэшэнэ тедзэу иӏэр къагъэлъагъоу бэрэ авторым егъэпсых: цые куплъыжъ, чӏынэлъэ нэкӏышху, джэнэ куплъыжъ, шы шъоецые кӏыхьажъ, кӏэлэ дэхэшху, нэмыкӏхэри. Мыщ фэдэ щысэхэм зы пычыгъо хъурэ плъышъуацӏэр постпозитивнэ чӏыпӏэ ыӏыгъэу гъэпсыгъэх, ар пкъыгъуацӏэм къыпыуцорэп, ар къэзгъэнэфэрэ нэшэнэ плъышъуацӏэм ыужкӏэ щыт: джэнэ куплъыжъ. Авторым гущыӏэзэгъусэр нэмыкӏ шӏыкӏэу ыгъэпсын ылъэкӏыщтыгъ – джэнэжъ куплъ, ащ джанэр зэрэжъыр ары къодый къыхигъэщыщтыгъэр. Ау унэӏутым иобраз къытхыхьэ зыхъукӏэ ащ къыщымыуцоу, щыгъыгъэ джэнэжъым зэгорэм иӏэгъэ шъор имыӏэжьэу, шъончъэу, пкӏыжьыгъэу, хъокӏыпагъэу зэрэщытыр ӏупкӏэу нэм къыкӏегъэуцо.
Кӏэкӏэу зэфэхьысыжь пшӏымэ къэӏогъэн фае: Кӏэрэщэ Тембот итхэн ӏэпэӏэсэныгъэшхо къэзгъэлъагъорэмэ ащыщ ащ гущыӏэгъэфедэкӏэ, гущыӏэгъэпсыкӏэ гъэшӏэгъонхэр къызэригъотхэрэр. Ахэм зэкӏэмэ авторым итарихъ тхыгъэхэр къагъэдахэ, къагъэкӏэракӏэ, образнагъэ къахалъхьэ.
Литературэр
Апажев М.Л. Проблемы кабардинской лексики. Нальчик: Эльбрус, I992. 336.с.
Зекох У.С. Вопросы классификации частей речи в адыгейском языке //Вопросы адыгейского языкознания. – Майкоп, I982. – Вып.П. – С.47.
Керашева З.И. Краткий грамматический очерк адыгейского языка // Русско-адыгейский словарь / Под ред. Х.Д.Водождокова. – М., I960. – С. I098.
Кумахов М.А. Морфология адыгских языков. – Нальчик: Каб.-Балкар. кн. изд-во, I964. – 272 с.
Курашинов К.Х. О принципах выделения частей речи в адыгских языках / Ученые записки Адыгейского НИИ. – Майкоп, I97I. – Т.ХП. – С.370 .
Рогава Г.В., Керашева З.И. Грамматика адыгейского языка. – Краснодар – Майкоп, I966. – 462 с.
Шъаукъо А.А. Джырэ адыгабз. – Мыекъуапэ, 2009. – Н. 388.
Яковлев Н.Ф., Ашхамаф Д.А. Грамматика адыгейского литературного языка. – М.-Л., I94I. – 464 с.
Щысэхэр къызхэхыгъэхэр
Хьаджрэт: КIэрэщэ Т. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Апэрэ тхылъ. Мыекъуапэ, I987. – Н.425-492.
Абдзэхэ шэкIожъыр: КIэрэщэ Т. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. ЯтIонэрэ тхылъ Шыу закъу: Н. 3-349. Шапсыгъэ пшъашъ: – Н. 350-453. Мыекъуапэ, I988.
Шахъомрэ пшъэшъэ пагэмрэ: КIэрэщэ Т. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Ящэнэрэ тхылъ. – Н.476-558. Мыекъуапэ, I988.
ГъэкIэкIыгъэхэр
Абдз.ш. – Абдзэхэ шэкӏожъыр
Хь. – Хьаджрэт
Ш.з. – Шыу закъу
Ш.пшъ. – Шапсыгъэ пшъашъ
[1] Российская Федерация, Республика Адыгея, Адыгейский государственный университет
[2] Российская Федерация, Республика Адыгея, Адыгейский государственный университет
