Бзэмрэ литературэмрэ зэпхыгъ. Бзэрэ тхакӀэрэ щыӀэмэ литератури щыӀэщт. Бзэр – лъэпкъым итарихъ, бзэр культурэм итамыгъ, бзэр цивилизацием ишыхьат. «Бзэр лъэпкъым ыпсэ зан»,- ытхыгъ бзэшӀэнлъэжьэу апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ докторэу профессорэу КӀэрэщэ Зэйнаб.
Бзэр зезыхьэрэр гущыӀэр ары. Адыгэ гущыӀэхэу «тхэн», «тхылъ», «тхыпхъ» зы гущыӀэ лъапсэм къытекӀых, бзэми зигъэфедэрэри бэ шӀагъэмэ, тхакӀэ тиӀэгъэнба? Джыри гъэнэфагъэп. Ащ тыблэкӀын.
Ау адыгэмэ жэрыӀобзэ бай зэряӀагъэр хэткӀи нафэ. Джы къызнэсыгъэм тыдэкӀи щыпсэурэ адыгэмэ а жэрыӀобзэ баир къырахьакӀы. (Ащ къытегущыӀагъэх).
ЖэрыӀобзэ баир адыгэ литературэми лъапсэ фэхъугъ.
Сыдэущтэу гъэпсыгъэ хъугъа ар? Адыгэ литературэр адыгэхэмкӀэ Сыд?
Мы лъэхъаным зэрэдунаеу мэтхьаусыхэх еджэным цӀыфхэр пэкӀых аӀошъ. Адыгэхэри ахэмэ зэу ащыщ, ау, тэщ фэдэу дунаим щитэкъухьэгъэ лъэпкъэу щытымкӀэ акъыл-гупшысэкӀэ тызэлъызыгъэӀасынэу хъурэ закъор тхыбзэр, тхылъыр – литературэр ары.
Адыгэ литературэр адыгэмкӀэ ар идунай къэзышӀрэр ары.
Джырэ лъэхъаным тхыгъэ литературэу тиӀэр къызщежьагъэр 1923-рэ илъэсыр ары. Адыгэ хэкум тхакӀэр къыхахы, газетэу «Адыгэ макъэр» къыдэкӀынэу еублэ, ащ апэрэ тхакӀохэу КӀэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ ятхыгъэхэр къехьэх.
Джар егъэжьапӀэ мэхъу. Ар хэхъоныгъэшхоу щытыгъ.
Бзэр гущыӀэ гущыӀэу зэхэт, гущыӀэр мыжъуакӀэу къызшӀобгъэшӀмэ, мыжъуакӀэр нахьыбэу, зэмышъогъубэу хъу къэс дэпкъэу тшӀырэр нахь лъагэ ыкӀи нахь дахэ мэхъу. Джащ фэдэу адыгэ лӀэужыбзэ щэрыор литературэм идэпкъ кӀэракӀэу къэуцугъ.
Адыгэ литературэм ыныбжь илъэсишъэм шӀэхэу кӀэхьащт.
МакӀа ар, хьауми ба? – МакӀэ ыкӀи бэ.
Лъэпкъышхохэу пасэу тхакӀэр хэзыхыгъэхэм ягъэпшагъэмэ – макӀэ. Ау тхакӀэ зимыӀэгъэ лъэпкъэу, Кавказ заом къыкӀэзыжьи, ичӀыгу цыпэ пыгъэнагъэу къани, тхакӀэр зэзгъэгъотыжьыгъэмкӀэ – бэ.
Темыр Кавказыр пштэмэ, апэрэ адыгэ романэу къыдэкӀыгъэр зытхыгъэр КӀэращ Тембот. Ащ «Насыпым игъогукӀэ» еджагъ. КъыӀуагъэр: адыгэхэр гъэсэныгъэм пыхьанхэ фае, анахьэуи, бзылъфыгъэр гъэсэныгъэм къыфэбгъэущыныр ищыкӀагъ. Тембот сыд ымытхыгъэми, аужрэ тарихъ романэу «Шыу закъом» нэсыжьэу, адыгэ бзылъфыгъэр диӀэтэягъ, иорэд къыӀуагъ.
Ащ игъусагъ, ыгъэшӀагъэр макӀэми (илъэс 37-рэ ныӀэп) апэрэ усакӀоу Хьаткъо Ахьмэд. «Сижъышъхьэм сыжъудэбэкъон» зыфиӀорэ усэм щетхы: «Къаштэ тхылъыр, къеджэ итым, тумы охъу а мышӀэныгъэр», е цӀыкӀумэ афэгъэхьыгъэу: «НекӀох, некӀох еджапӀэм…чэушъхьэм теси, псыныбэм дэси… некӀох тиеджапӀэ…», – нэмыкӀхэри.
Джаущтэу литературэм щэуцу адыгэм анахь ищыкӀагъэу-гъэсэныгъэм итемэ.
ЯтӀонэрэ дунэе заор къежьэ. Тхэныр езгъэжьэгъэ ныбжьыкӀабэ заом Ӏухьагъэх, бэми къагъэзэжьыгъэп. Ахэмэ зэу ащыщ усакӀоу Андрыхъое Хъусен Борэжъ ыкъо. Илъэс 21-м итыгъ ищыӀэныгъэ зетым. Урысыем итхакӀохэмкӀэ ЛӀыхъужъыцӀэр, анахь цӀэ лъапӀэр, апэрэеу ащ къыфагъэшъошагъ. Тхылъ мыинэу «СыщыӀэу сышъулъыт» ыцӀэу заор заухым иныбджэгъоу усакӀоу Жэнэ Къырымызэ къыфыдигъэкӀыжьыгъ.
Къэзгъэзэжьыгъэхэм адыгэ литературэр лъагъэкӀотагъ: ХьадэгъэлӀэ Аскэр, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Жэнэ Къырымыз … афэдэхэм.
Я 50-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм къыхахьэ МэщбэшӀэ Исхьакъ иусэ лъэшхэр. Ащ заор цӀыкӀузэ пэкӀэкӀыгъ. «Тыркъохэр»… «Шъузабэхэр» зыфиӀорэ усэхэм къащиӀотагъ заом итхьамыкӀагъо: « О,сян, шъузабэу щыӀэмэ ори зэу уащыщ…»,- ыӀозэ тхагъэ. Зэошхом къелыжьыгъэхэм «ЦӀыф лъэшхэкӀэ» яджагъ. МэщбэшӀэ Исхьакъ иусэхэр тарихъым дештэх. Адыгэмэ ягухэкӀ инэу псышхоикӀыжьым игугъу апэу ащ къыщиӀуагъ 1969-рэ илъ. «Хыуай» зыфиӀорэм:
«Узгъэщыугъэр сыда о, хы?-…
Узгъэдыджыгъэр сыда о, хы?-
Иуджы къашъо
Хэтэу къысеӀо:
-Еплъэшъ, сыбгъашъо
Гъыбзэр къырэкӀо…
Емэ къялыжьыгъэ адыгэхэр джы мэпсэух, мэлажьэх… Моущтэу етхы МэщбашӀэм: «Щэпсэух дунаим адыгэ лъэпкъхэр, дахэшъы дахэ ягугъэ нэпкъхэр…».
УсакӀоу Бэрэтэрэ Хьамид тхылъ пчъагъэ къыдигъэкӀыгъ, зэдзэкӀыным иӀофи инэу къыдэхъугъ. Грузин усакӀоу Шота Руставели итхылъэу «ВЭПХИСТКАОСАНИ» «Къэплъанышъор зишъошэ зекӀолӀ» ыӀоу дэхэ дэдэу зэридзэкӀыгъ.
60-70-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо институтым иадыгэ къутамэ къычӀэкӀыгъэхэм ащыщхэр адыгэ литературэм къыхахьэх: Къуекъо Налбый, КъумпӀыл Къадырбэч, Нэхэе Руслъан, Бэгъ Нурбый.
Къуекъо Налбый игупшысэ зылъыӀэсрэр цӀыфым иӀэкӀоцӀ дунай, ипсихологие. Дунэе Ӏофхэм, зэрэчӀыгу хъуреу щыхъурэмэ агъэгумэкӀы: «ЧӀыгур сыгу къыщекӀокӀы»,-етхы. Ащ нэмыкӀ гупшысэ къэтыкӀ, нэмыкӀ тхакӀ ӀэкӀэлъыр. СимволхэмкӀэ матхэ.
«Къушъхьэ ябг» тхылъым зэреджагъэр Налбый, ар- зэман жъалымэу блэкӀыгъэмэ ясимвол, ар ауж ит, къалъекӀухьэ, адыгэ проблемэхэр ухыгъэп, блэкӀыгъэ бэлахьэхэм яныбжьыкъухэр джыри къекӀокӀых еӀо ащ.
1980-2000-рэ илъэсхэр: ныбжьыкӀэ заулэу Москва литературэ институт анахь инэу дэтым щеджагъэхэм адыгэ литературэр къагъэбаи: Хъунэго Саид, Къуй Шыхьамбый, Ченишх Молидхъан.
Я 90-рэ илъэсхэр тихэгъэгукӀэ къиныгъэх. Политикэр, экономикэр зэӀыхьагъэх. Адыгэ хэкуми икъиныгъо Ӏахь къытефагъ. НыбжьыкӀэхэм ядунэееплъыкӀэ зэблэхъу, адыгэ бзэлӀэужымрэ адыгэ хэбзэ лӀэужырэмрэ чӀэнагъэхэр ашӀы. Литературэми ар къегъэлъагъо. Тштэн тхакӀоу ЛӀыхэсэ Мухьдинэ. Усэхэмрэ орэдхэмрэ етхых. Ащ къыщеӀо иусэ:
«ЦӀыфыгум итеплъи
уахътэм къызэрехъокӀы,
Зэ нэе-псыеу,
Зэ жъалымагъэр къебэкӀы…» –
Шъыпкъэ усакӀом ыӀорэр – уахътэми щыӀакӀэми зызэблахъу, гомыӀухэр хэхъухьэх, ау гукӀодыгъом зебгъаштэ хъущтэп: чэщым мафэр къылъэкӀо, шӀункӀым ыуж нэфыр ит. Мары нэмыкӀ усэу «Щагъдый»къыщиӀорэр:
«Шылъэмакъэм зэгорэм къыгъэзэжьыщт
Нэфынэу, ощхбыбэу, зэфагъэу.
Щагъдый….
Ылъэмакъэ сшӀэжьыщт
Адыгэгум ылъы хэхьагъэшъ…» –
Сыдрэ литератури уасэ къезытрэр ащ щылэжьэгъэ тхакӀохэм бзэр агъэщэрыуагъэмэ, икууагъэрэ илъэгагъэрэ хагъэхъуагъэмэ ары. ТитхакӀохэм ар афызэшӀокӀыгъ.
Адыгэ литературэм инэу щылэжьагъэх литературэм къытегущыӀэгъэ-критик-гъэсагъэхэри. Апэ дэдэ итыгъэх профессорхэу Къуныжъ Мыхьамэт, Шъхьэлэхъо Абу, ахэмэ рагъэджагъэхэу ЩэшӀэ Казбек, Цуамыкъо Тыркубый, Пэнэшъу Уцужьыкъу, нэмыкӀхэри.
Адыгэ литературэм щылэжьэгъэ тхэкӀо-усэкӀо пчъагъэр 60-м къехъу.
Аужрэ илъэс 20-р адыгэ литературэмкӀэ сыд фэда?
Мыуцужьэу мэлажьэ ыкӀи тарихъ романхэр етхых МэщбэшӀэ Исхьакъ. Тхьам псэуныгъэ кӀыхьэ къырет. Диаспорэм щыщхэри мэкӀэ-макӀэу литературэм къыхэуцох.
Енэмыкъо Моулид итхылъэу «Къушъхьэ гупшысэхэр» диаспорэм ипсихологие нэӀуасэ уфешӀы. «Хэт ущыщ? къысэмыӀу! Сиадыгагъэ, Сигупшысэ Лъэпкъ лыгъэмэ сакъыхищыжьыгъ…»,- Моулид къызиӀокӀэ, бэмэ уарегъэгупшысэ.
Къыхэзгъэщы сшӀоигъу ищыкӀэгъэ дэдэу литераутрэ зэдзэкӀыныр зэрэщытыр. Бзэр зэдзэкӀынхэм апсыхьэ, тилитератури къагъэбаи.
Тхылъ мыин дэдэу Енэмыкъо Аталай Моулид зэридзэкӀыгъэм ыцӀэр «Гугъэ мыухыжьхэр», зытхыгъэр Онэр Четин (ГъогулӀ). Ар бзэ дахэкӀэ зэдзэкӀыгъэ хъугъэ. Адыгэ гупшысакӀэм тетэу, тарихъыр хэлъэу, гукӀэгъу-гумэхэгъэ дахэм уиумэхъэу , адыгэ психологиер дахэу къэтыгъ. Мыщ фэдэу хэт:
«…Сэри сапхъуати зы шы горэм сытырагъэтӀысхьагъ….слъэкӀапӀэхэр мэкӀэзэзы…
-Умыщын, сикӀал… Хьа плъэкӀапӀэ кӀэзэзыра? … Шым темысышъурэ адыгэ сыд ыуас?… гущыӀэ дахэ еӀу, зэхимышӀыкӀэу зышӀомыгъэшӀ, шым тыбзэкӀэ сыд епӀуагъэми гурыӀощт. Шымэ адыгабзэр ашӀэ. Еу, джы!»
Адыгэр сыд чӀыпӀэ ифагъэми игушъхьэ лэжьэн чӀидзыгъэп, апэ имытыгъэмэ, ауж зишӀыгъэп. ТыдэкӀи гъэхъагъэу щишӀыгъэр угъоижьыгъэным игъо къэсыгъ. «Мыжъо итэкъухьагъу, мыжъо угъоижьыгъу…»,- аӀо. Литературэми ар ипшъэрылъ.
Тызэрэгушхонэу гъогу шӀагъо къыкӀугъ адыгэ литературэм, ау ихэхъоныгъэхэр къеӀыхыгъ. Сыд ар зэлъытыгъэр? Енэгуягъо Ӏофыгъуабэмэ ар ялъытыгъэкӀэ.
АпэрэмкӀэ, лӀэуж ныдэлъфыбзэм имэхьан къеӀыха?
Ныдэлъфыбзэр зыщытхьамыкӀэм акъылри гури нахь тхьамыкӀ, – аӀо гъэсагъэмэ. Гум илъыр къэпӀонымкӀэ ныдэлъфыбзэр зэкӀэми анахь щэрыу, – ыӀуагъ урыс тхэкӀо инэу Л.Н. Толстоим.
Шъыпкъэ, тэ тизакъоп, зэрэдунаеу лӀэуж ныдэлъфыбзэмэ язытет цӀыф Ӏушхэр егъэгумэкӀых, тегущыӀэх, мыщ фэдэ гупшысэхэр къыраӀотыкӀы:
-«ЦӀыфым къыгурыӀорэ бзэмкӀэ удэгущыӀэмэ иакъыл унэсы. ЦӀыфым иныдэлъфыбзэкӀэ удэгущыӀэмэ ыгу унэсы»
-«УичӀыгу пшӀокӀодыным нахьи нахь тхьамыкӀагъор убзэ пшӀокӀодыныр ары.
-«Ныдэлъфыбзэхэр бгъэкӀодымэ, ар-лингвоцид, ар пшъхьа шӀуамыхми, зы геноцид зекӀуакӀэмэ ащыщ».
Адрэ лъэныкъомкӀэ-гъэсагъэхэм хагъэунэфыкӀы чӀыгум тет бзэ пчъагъэр нахьмакӀэ зэрэхъурэр. ТхьамэфитӀум зы бзэ мэкӀоды. Адыгэ бзэ лӀэужри а чэзыум хэт.
Сыд адэ тэ тшӀэн фаер? КъэкӀорэ илъэс 50-м сыд хъущтыр?
Тятэ пӀашъэхэр зандэу уанэм итхэу зыщызэогъэхэ зэманыр блэкӀыгъ. А лъэхъаныр цӀэрыӀо зышӀыгъэхэ тыкъызтекӀыгъэхэм апсэ ташъхьагъ щэбыбатэх, къэплъэх сыд щыхъурэр мы чӀышъхьашъом, мэгумэкӀых: къыткӀэныгъэхэм сыд агъахъэрэр? Бзэ лӀэужэу къафэдгъэнагъэр агъэпсэуалъа? Тилъэпкъхабзэ, тилъэпкънапэ къаухъума? хьауми зыщыщхэр ащыгъупшэжьыгъэу дунаим щыджэрыоу тетыха?
Гум къихьэрэр бэ: тилъэпкъ ишъхьафитныгъэ илъэси Ӏ00-м фэзэуагъ, иӀашэ дэгъугъэ, илӀыгъэ пытагъэ, инамыс лъэгагъэ… ищыӀэныгъэ шъхьасыгъэп… Адэ, шӀэныгъэ-гъэсэныгъэр ащ голъыгъэмэ сыд хъуныгъа? Ау ар хъунэу щытыгъэп а лъэхъаным…
Непэрэ лъэхъаным шъхьафитныгъэр къыозытыщтыр уишӀэныгъэ-гъэсэныгъ, укъэзгъэнэщыжьыщтыр убзэ, дунэе культурэм ухэзыщэщтыр уилитератур. ГущыӀэм пае, «Нартхэр» адыгабзэкӀэ ыджыным пае адыгабзэр зэзгъашӀэрэр – ар дунэе культурэм ицӀыф шъхьафит.
ШӀокӀ зимыӀэу щытыр тхыбзэ-литературабзэр лъэпкъ лӀэуж культурэм, лӀэужыбзэм яухъумакӀоу зэрэщытыр къыдгурыӀоныр ары.
Наукэм къызэриӀорэмкӀэ, литературабзэр лъэпкъыбзэм пэблагъэуи пэчыжьэуи хъун ылъэкӀыщт. Зэфэшъхьаф лъэпкъымэ абзи зэхахьау литературабзэр гъэпсыгъэуи мэхъу. Ащ фэдэ щысэхэри щыӀэх.
Тэ, тхьам ишыкуркӀэ, зэкӀэми зы цӀэр тиӀ – тыадыг, тыбзи – зы: адыгабз. Диалектхэр зэкӀэми яӀ. Хэтрэ лъэпкъыкӀи диалектыхэмрэ литературабзэмрэ язэфыщытыкӀэ псынкӀэ хъурэп, дэлажьэхэзэ нахь къызэрекӀуным къыфэкӀох.
Лъэпкъым тхэкӀо ин къызыхэкӀыкӀэ ащ литературабзэр епхыгъэуи мэхъу: А.Пушкиным урыс лъэпкъ литературабзэр епхыгъ, Данте ыуж итальянмэ лъэпкъ литературабзэр яӀэу мэхъу.
ТиӀэхэба тэри классикхэу КӀэрэщэ Тембот, ШэуджэнцӀыкӀу Алый…
Зы лъэпкъым щыщхэм зэман зэфэшъхьафхэм абзэ зэтекӀэуи мэхъу. Итэкъухьэгъэ лъэпкъым зиугъоижьынэу зыфежьэкӀэ зы бзэ (чӀыпӀэу зыдэщыӀэхэм ямыпхыгъэу) ящыкӀагъэу мэхъу. Ащ раӀорэр – литературабз: зэтегъэпсыхьагъэу, уахътэм пэлъэшынэу, губзыгъэу, шапхъэм тетэу.
Лъэпкъ литературэ «лъэмыджхэр» дунаем щызэхащэх. Зыщзэнэсырэ цыпэхэр къыхагъэщы, зэпашӀэжьыным егупшысэх. ГущыӀэм пае, 2019-рэ илъэсым дунаим щызэпэчыжьэ хэгъэгуи-6-мэ ятхакӀохэр зэӀукӀагъэх.
Адыгэ (черкес) лъэпкъэу Дунаем щитэкъухьагъэмэ ащ фэдэ зэӀукӀэгъу горэ ашӀышъумэ, лъэмэдж зэфэдзыным шӀуагъэ къытынба бзэм икъэгъэнэжьынкӀэ?
Мы зэманэу тызхэтым адыгэ литературэр диаспорэм илӀыкӀохэми къагъэбаинэу щыт. Дюзджэ университетым ригъэжьэгъэ ӀофышӀум, тхьам ыӀомэ, инэу ишӀуагъэ къэкӀон. Бзэм феджагъэхэр, литературэм щыгъуазэ хъугъэхэр нахьыбэ хъумэ тхэкӀо-усэкӀо Ӏазэхэри къахэкӀынэу щыт. Зы тхыбзэмрэ зы литературабзэмрэ тиныбжьыкӀэхэм аӀэкӀатлъхьэмэ тигугъэхэр къагъэшъыпкъэжьынэу гугъапӀэ.
Дагъыстан усэкӀо цӀэрыӀоу Расул Гамзатовым етхы:
«Сикъоджэгъумэ сахэсэу тиунэ пчъэӀупэ тыӀус. КъызкӀэмыупчӀэжьыхэ щыӀэп:
-Хэгъэгу чыжьэмэ тилъэпкъэгъумэ уащырихьылӀагъа?
-А хэгъэгумэ тащашӀа? Тэри мы дунаим тызэрэтетыр ашӀа?
Джэуап ясэтыжьы:
-Ахэмэ сыдым таригъэшӀэн? Тэ зэтэшӀэжьа?»
Мы упчӀэр непэрэ мафэми къекӀоу сэлъытэ сэ.
ЗытшӀэжьынэу тыфаемэ:
Зы тхыбзэ тищыкӀагъ: тызэфэтхэжьын, тызэдеджэн;
Зы литературабзэ тищыкӀагъ: дунэе цивилизацием тыхищэн; тызэгурыӀон;
ЗэдэӀужь-зэгурыӀоныгъэр тищыкӀагъ: тызэӀукӀэн, тызэхэхьан, зыкъэтшӀэжьын…
Литературэу згъэфедагъэр:
Ӏ-Адыгэ республикэм итхакӀохэр. ЯщыӀэныгъэрэ ятворческэ гъогурэ яхьылӀэгъэ къэбар кӀэкӀхэр, Мыекъуапэ, 2004.
2-История адыгейской литературы в 3-х томах, Майкоп, 1999, 2003, 2007.
3-Четин Онер (ГъогулӀ). Гугъэ мыухыжьхэр. -Мыекъуапэ, 2004.
[1] Дюзджэ университет
