Аннотациер
Адыгэ бзэшӏэныгъэм гъогу шӏагъо къыкӏугъ. Тхэкӏэ-еджакӏэ зымышӏэхэрэ адыгэхэм апае хьарыфылъэ зэхагъэуцуагъ, ащ тетэу зэреджэхэрэ тхылъхэр къакӏэлъыкӏуагъ ыкӏи охътэ кӏэкӏым къыкӏоцӏ тхылъ мышӏэныгъэр щагъэзыягъ, адыгэхэм тӏэкӏу-тӏэкӏузэ адыгэ бзэшӏэныгъэм фэлэжьэн зылъэкӏыщт шӏэныгъэлэжьхэр яӏэхэ хъугъэ. Апэрэ адыгэ бзэшӏэныгъэлэжьэу Ӏашъхьэмэфэ Дауд, Яковлев Николай кӏыгъоу адыгэ хьарыфылъэ зэхагъэуцуагъ, адыгэ литературабзэм икъыхэхын дэлэжьагъэх, адыгабзэм иегъэджэн ипрограммэхэр атхыгъэх. Ащ ыужкӏэ бзэшӏэныгъэлэжьхэр нахьыбэ къэхъугъ. Ахэм адыгабзэм иупчӏэ зэфэшъхьафхэм ӏоф адашӏагъ: мэкъэшӏэныгъэм (фонетикэм), шъошэшӏэныгъэм (морфологием), гущыӏэухыгъэшӏэныгъэм (синтаксисым), гущыӏэшӏэныгъэм (лексикологием) ыкӏи фэшъхьаф ӏофыгъохэм адэлэжьагъэх. Тхылъ зэфэшъхьафхэр, шӏэныгъэтхыгъэхэр ыкӏи гущыӏалъэхэр якъэлэмыпэ къычӏэкӏыгъэх. Ау зыдэлэжьэнхэ фэе пчъагъэ джыри къэнагъ. Ахэм зыкӏэ ащыщ хэхэс адыгэхэм абзэ игъэпсыкӏэрэ изытетрэ. Ащ дэлэжьэгъэным иуахътэ къэсыгъ. Адыгабзэм зиужьыжьынымкӏэ ыкӏи хэхъоныгъэхэр ышӏынымкӏэ хэхэс адыгэхэм абзэ мыгӏанышхо иӏ.
Гъуазэ гущыIэхэр: адыгэ бзэшӏэныгъ, бзэшӏэныгъэлэжь, хьарыфылъ, мэкъэшӏэныгъ, шъошэшӏэныгъ, гущыӏэухыгъэшӏэныгъ, гущыӏэшӏэныгъ, тхэнхабз, бзэм имыгӏан, хэхэс адыгэхэм абз.
ШIэныгъэ лъапсэм тетэу адыгэ бзэшӏэныгъэр уцуным ыпэкӏэ охътабэ тешӏагъ. Ащ елъытыгъэу мыщ фэдэ упчӏэхэр бгъэуцухэмэ хъущт: Адыгэхэр тхакӏэр къызӏакӏагъэхьаным кӏэхъопсыщтыгъэхэба? Тхакӏэ горэ яӏагъа? Мы упчӏэхэм яджэуапхэр къетыжьыгъуаех. Узэмыхъырэхъышэжьыщтыр зы: адыгэхэм ятарихърэ якультурэрэ къызежьагъэхэр бэдэдэ шӏагъэ. Ижъижъыкӏэ адыгэхэм дунаим чӏынэлъэшхо щаубытыщтыгъ. Енэгуягъо, Темыр Кавказым къыщегъэжьагъэу хы Шӏуцӏэ ӏушъом къегъэӏыстэкӏыгъэхэу Азие Цӏыкӏум нэсыжьэу адыгэхэр щыпсэущтыгъэх. Шӏэныгъэлэжьхэм къызэраӏорэмкӏэ, хьаттхэм адыгэ-апхъаз лъэпкъхэр къатекӏыгъэх. Ащыгъум хьаттыбзэм къытекӏыгъэх апхъаз-абэдзабзэмрэ адыгабзэмрэ. Ахэм акӏыгъу убыхыбзэри. Мы ӏофыгъом игъэкӏотыгъэу къытегущыӏагъ Тихоновэ (Тхьагъэпсэу) ӏазэ. Хьаттхэм щэнэбз (хьал) шӏыкӏэм тетэу тхакӏэ яӏагъ. Мыщ дэжьым игъокӏэ тэлъэгъу мыщ фэдэ упчӏэр: Адыгэхэм тхакӏэ яӏагъа? Адыгэ шӏэныгъэгъэпсэу Сихъу Сэфэрбый я 1922-рэ илъэсым мырэущтэу ытхыгъагъ: «Адыгэхэм ятхыбзэ лъапсэ горэ щыӏагъэу тыщыгъуазэп, ау тхэкӏэ амал горэ аӏэкӏэмылъыгъахэу плъытэнми тегушхогъуай. Тарихъым къыхэхыгъэу тэшӏэ кощыгъошхохэм яягъэ къикӏкӏэ культурэ инхэри, ахэр зыӏэкӏэлъыгъэ ежь лъэпкъ шъыпкъэхэри кӏодыжьыпэхэу къызэрэхэкӏыщтыгъэр. Адыгэ лъэпкъым къыкӏугъэ тарихъ гъогоу къиныгъорэ гӏазаб тхьамыкӏагъорэ къызэбэкӏрэми, енэгуягъо, тилъэпкъ шъхьэхьыжь-псэхьыжьэу зыхидзагъэм тхэкӏэ амалри культурэм ылъэныкъокӏэ зынэсыгъэ лъэгэпӏэ пчъагъи аӏэкӏигъэзыгъэкӏэ»[1:28-29].
Сихъу Сэфэрбый ыӏуагъэм пыгъэщагъэ мэхъу Къомэфэ Мухьадин игупшысэхэр. Щыбгъэзыен умылъэкӏыщт бзэ амалхэм къапкъырыкӏзэ Къомафэм ижъдэдэкӏэ къыщегъэжьагъэу адыгэхэм тхэкӏэ культурэр зэряӏэгъэ шъыпкъэр къыкӏегъэтхъы: «Нафэ зэрэхъурэмкӏэ, бэшӏагъэу, хронологие зэман пчъагъэхэм акӏоцӏ тхэн ӏофыгъом адыгэхэр щыгъозагъэх. Арэу щымытмэ, адыгабзэхэми, зэкӏэ ядиалектхэми зы мыгӏан къызэрыкӏрэ гущыӏэхэу тхын, тхыгъэ, тхылъ зыфэпӏощтхэр зэрахэтыр гурыӏогъуае»[2:1].
Сыдэущтэу орэхъу фаеми, адыгэхэм ячӏыналъэ ижъдэдэкӏэ тхакӏэ зэрилъыгъэр археологхэм къагъэшъыпкъэжьы. Тихэгъэгукӏэ анахьыжъ тхакӏэкӏэ алъытэ Мыекъопэ мыжъобгъу зыфаӏорэр. Ар Мыекъопэ культурэм епхыгъ, къызэраӏорэмкӏэ, тиилъэс лъытакӏэ ыпэкӏэ илъэс минищкӏэ узэкӏэӏабэжьмэ щыӏагъ. Ащ дакӏоу мыщ фэдэ тхэкӏэ саугъэтхэр къагъотыгъэх: мэхъошкъушъхьэ петроглифхэр, мыутӏэ-фатей етӏэ гъэчъыгъэхэу тамыгъэхэр зытетхэр (япчъагъэкӏэ ахэр 250 мэхъу). Гухэкӏ нахь мышӏэми, ахэм ащыщэу уигъэразэу адыгабзэкӏэ мыр тхыгъэ пӏонэу зи къахэкӏырэп. Ащ емылъытыгъэу мы зигугъу къэтшӏыгъэ саугъэтхэм ушэтын-уплъэкӏун ӏофыгъошхохэр къяжэх.
Адыгэ тхыбзэм икъыхэхын нахь игъэкӏотыгъэу ыуж зихьагъэхэр я ХIХ – я ХХ-рэ лӏэшӏэгъухэр ары. Мыщ къыхэлэжьагъэх ӏэкӏыб хэгъэгухэм арыс адыгэхэр, инджылызэу Лэуи, Урысыемкӏэ зигугъу къэпшӏ хъущтхэр Люльер, Усларыр, Каменевыр, Хъанджэрыер.
Анахьэу зыцӏэ къепӏон зифэшъуашэр адыгэ лъэпкъым ишӏэныгъэгъэпсэу Бэрсэй Умар. Ащ Ставрополь дэтыгъэ гимназием щеджэрэ адыгэ купыр щыригъэджагъ. Егъэджэным тегъэпсыхьагъэу «Адыгэ хьарыфылъ» зыфиӏорэр зэхигъэуцуи Тифлис я 1853-рэ илъэсым къыщыхиутыгъ, ау ар игъэкӏотыгъэ шӏэныгъэ лъапсэм тетэу тхыгъагъэп ыкӏи цӏыф жъугъэхэр ребгъэджэнхэм тегъэпсыхьэгъагъэп. Люльем къыдигъэкIыгъэ «Адыгэ-урыс гущыӏалъэм» (я 1846-рэ илъэс) пылъ грамматикэ кӏэкӏым адыгэ макъэхэр мэкӏэ дэдэу зэхифыгъэх. Джащ фэдэ къабзэу бзэм хэт гущыӏэхэм, якатегориехэм, яшъуашэхэм мэкӏэ дэдэу къатегущыӏагъ. Бэрсэй Умарэ и «Адыгэ хьарыфылъэ» адыгэ бзэхабзэм иӏофыгъокӏэ мэкӏэ дэд къыриӏолӏагъэр.
Октябрэшхом ыуж ӏофыгъуабэ къэтэджыгъ. Апэрэмкӏэ, тхэкӏэ-еджэкӏэ мышӏэныгъэр щыгъэзыегъэн фэягъэ. Ащ пае адыгэхэм тхэкӏэ амалыр аӏэкӏэлъхьаным чэзыур нэсыгъ. Охътэ кӏэкӏым къыкӏоцӏ тхэнхабзэр ищыкӏагъэ хъугъэ. Ятӏонэрэмкӏэ, программэхэр, зэреджэщтхэ тхылъхэр бгъэхьазырын фэягъэ. Гъэсэныгъэм иегъэжьапӏэ зыпшъэ дэкӏыгъэр ӏашъхьэмэфэ Дауд. «Лъагъу» зыфиӏорэ тхылъыр араб тхакӏэм тетэу ыгъэхьазырыгъ. Ащ дакӏоу адыгэ литературабзэм ишапхъэхэр къыхэхыгъэнхэу щытыгъ. Ӏашъхьэмафэм псынкӏэ дэдэу адыгэ диалектхэм янэшанэхэм защигъэгъозагъ ыкӏи ахэр зэригъэпшагъэх. Зэфэхьысыжьхэу ышӏыгъэхэм арыгъуазэзэ адыгэ литературабзэм кӏэмгуе диалектыр ылъэпсэн фаеу зэрэщытыр къыгъэнэфагъ. Яковлевыр игъусэу адыгэ тхэнхабзэм ишапхъэхэр къыхихыгъ, ахэм атетэу ӏашъхьэмафэм «Адыгэ тхэнхэбзэ гущыӏалъэр» зэхигъэуцуагъ ыкӏи я 1940-рэ илъэсым къыдигъэкӏыгъ (гущыӏалъэр щэунае тырадзагъ).
Шӏэныгъэ лъапсэм тетхэу Ӏашъхьэмафэмрэ Яковлевымрэ «Адыгабзэм играмматикэ кӏэкӏрэ» (я 1930-рэ илъэсым) «Адыгэ литературабзэм играмматик» зыфиӏорэмрэ (я 1941-рэ илъэсым) зэдатхыгъ. Ежь грамматикэр затхыгъэ лъэхъаным ехьылӏагъэу укъытегущыӏэмэ, къэӏогъэн фае ар дэгъоу зэрэтхыгъэр, мэкъэшӏэныгъэм, бзэхабзэм, гущыӏэшӏэныгъэм алъэныкъокӏэ адыгабзэм игъэпсыкӏэ куоу зэрауплъэкӏугъэр ыкӏи зэраушэтыгъэр.
Мыщ ыуж адыгэ бзэшӏэныгъэм изэхэфын ӏофшIэнхэр зэпэух. Ащ илъэс 15-м тефэрэ уахътэр къыукъудыигъ.
Адыгэ бзэшӏэныгъэм иӏофшӏэн зыщыпидзэжьыгъэр я 1957-рэ илъэсыр ары. А лъэхъаным Кӏэращ Зэйнаб ишӏэныгъэ тхылъэу «Адыгабзэм ишапсыгъэ диалект инэшанэхэр» зыфиӏорэр къыхаригъэутыгъ. Ащ ыужкӏэ адрэ адыгэ диалектхэм ӏоф адашӏагъ Аулъэ Казбек, Набэкъо Нинэ. Охътэ дэхэкӏае тешӏагъэу Нэмытӏэкъо Зарэ абдзэхэ диалектым, Тхьаркъохъо Юныс кӏэмгуе диалектым, Ситымэ Сарэ бжъэдыгъу диалектым янэшанэхэм язытет дэлэжьагъэх ыкӏи шӏэныгъэ тхылъхэр атхыгъэх.
Ятӏокӏищырэ илъэсхэм адыгэ бзэшӏэныгъэм хэхъоныгъэшхохэр ышӏыгъ. Я 1960-рэ илъэсым Адыгэ шӏэныгъэушэт институтым ишӏэныгъэлэжь куп зыдэлэжьэгъэ «Урыс-адыгэ гущыӏалъэр» Москва къыщыдэкӏыгъ. Кӏэращ Зэйнабрэ Рогава Георгийрэ зэдатхыгъэу «Адыгабзэм играмматик» зыфиӏорэр я 1966-рэ илъэсым къыхаутыгъ. Мы лъэхъаным шӏэныгъэлэжьыбэм бзэм хэт гущыӏэхэм ӏоф адашӏагъ. Ахэм ащыщыгъэх Мухьамэджанэ Юныс, Кӏращынэ Казбек, Гъыщ Нухь, Зекӏогъу Уцужьыкъу, Мэрэтыкъо Къасим.
Гущыӏэгъэпсыным адыгэ бзэшӏэныгъэм чӏыпӏэ гъэнэфагъэ щеубыты. А ӏофыгъом Абрэдж Ачэрдан, Бырсыр Батырбый, Нэмытӏэкъо Розэ, Тутарыщ Марзиет дэлэжьагъэх.
Икъукӏэ ӏоф зыдашӏагъэм ащыщых морфологиер, синтаксисыр, стилистикэр. Мыщкӏэ къыхэбгъэщхэмэ хъущт Зекӏогъу Уцужьыкъо, Шъаукъо Аскэр, Кӏэращ Зэйнаб, Мэрэтыкъо Къасимэ, Гъыщ Нухьэ, Тхьаркъохъо Юныс, Шъхьалэхъо Римэ яӏофшӏагъэхэр.
Адыгэ лексикологиемрэ лексикографиемрэ афэгъэхьыгъэу ӏофшӏэгъабэ щыӏ. Хьатӏэнэ Абдулрэ Кӏэращ Зэйнабрэ «Адыгабзэм изэхэф гущыӏалъэ» зэхагъэуцуагъ. Шъаукъо Аскэр «Адыгэ лексикографием ылъапсэхэр» зыфиӏорэ шӏэныгъэ тхылъ ытхыгъ. Шӏэныгъэлэжь купхэр зыдэлэжьэгъэхэ адыгэ-урыс, урыс-адыгэ гущыӏалъэхэр, Тхьаркъохъо Юныс фразеологизмхэм, синонимхэм афэгъэхьыгъэ гущыӏалъэхэр, Мурад Гощлъапӏэ адыгэ-урыс омоним гущыӏалъэ кӏэкӏыр атхын алъэкӏынэу афызэшӏокӏыгъ. Гъыщ Нухьэ псэушъхьацӏэхэр зыдэт гущыӏалъэ къыхаригъэутыгъ. Ыужкӏэ томищ хъурэ «Адыгэ зэхэф гущыӏалъэр», «Адыгэ тхэнхэбзэ гущыӏалъэр», Бырсыр Батырбыйрэ Бырсыр Сафиятрэ я «Убых-адыгэ-урыс гущыӏалъэ» къыдэкӏыгъэх.
Мэрэтыкъо Къасимэ илъэс пчъагъэрэ адыгэ чӏыпӏацӏэхэр ыугъоигъ ыкӏи ахэм атетэу «Адыгэ топоним гущыӏалъ» зыфиӏорэр ытхыгъ. Тутарыщ Мариат ономастикэм фэгъэхьыгъэ ӏофшӏагъэхэр иӏэх.
Гъыщ Нухьэ, Абрэдж Ачэрдан, Бырсыр Батырбый гущыӏэхэм ятарихъ-зэгъэпшэн ӏоф дашӏагъ.
Я 2001-рэ – я 2019-рэ илъэсхэм адыгэ бзэшӏэныгъэм ипроблематикэ лъэшэу инэу зиушъомбгъугъ ыкӏи бзэшӏэныгъэлэжьэу ӏоф зышӏэхэрэм япчъагъэ хэпшӏыкӏэу хэхъуагъ. Шӏэныгъэлэжьхэр ӏофыгъо зэмылӏэужыгъуабэхэм адэлэжьагъэх.
Зэшӏотхынэу зичэзыу къэсыгъэ упчӏэхэр тапэкӏэ къэт. Ахэм ащыщ ӏофыгъо зырызхэм ягугъу къэтшӏын.
- Джырэ бзэшӏэныгъэм ышӏыгъэ хэхъоныгъэхэм атетэу «Адыгэ литературабзэм играмматикэ» тхыгъэн фае.
- Зэблэуныгъэхэр имыӏэу, адыгэ литературабзэм ишапхъэхэм атетэу «Адыгэ тхэнхэбзэ гущыӏалъэ» зэхэгъэуцогъэн фае, сыда пӏомэ къыдэкӏыгъэ тхэнхэбзэ гущыӏалъэхэм уагъэразэрэп ыкӏи уарыгъозэнэу зэхэгъэуцуагъэхэп.
- Я ХIХ-рэ лӏэшӏэгъум Кавказым щыкӏогъэ зэо мэхъаджэм илъэхъан адыгэхэр гӏазаб хэфагъэх ыкӏи я Адыгэ хэкужъ къабгынэн фаеу хъугъэх, зэпымычыжь стамболикӏыжьыр ащ къыкӏэлъыкIуагъ. Адыгэхэм янахьыбэр хэмэ хэгъэгоу Осмэн Тыркуекӏэ заджэхэрэм ифагъэх. Ащ ыужкӏэ адыгэхэр ипхъыхьагъэ хъугъэх, джы ахэр хэгъэгу 50-м ащэпсэух. Адыгэхэм янахьыбэр Тырку Республикэм щэпсэух, ащ къыкӏэлъэкӏо Суриер, ӏурдуныр. Къыхэгъэщыгъэн фае адыгэ чылитӏу Израилым зэритыр. Ахэм адэс адыгэхэр зэкӏэ абзэкӏэ мэгущыӏэх, сыда пӏомэ мы хэгъэгум адыгэхэр абзэкӏэ еджэнхэ амалыр бэшӏагъэ зяӏэр. Тыркуем, Сурием, Ӏурдуным ащыпсэурэ адыгэхэм адыгабзэкӏэ еджэнхэ амалыр аӏэкӏэлъыгъэп. Унэгъо кӏоцӏым адыгабзэр илъыгъ. Тӏэкӏу-тӏэкӏузэ адыгабзэр зэрашӏэрэм къыкӏичыгъ. Ныбжьыкӏэхэм адыгабзэр аӏэкӏэзыпагъ пӏоми ухэукъощтэп. Ау аужыпкъэрэ илъэсхэм Тыркуем ис адыгэхэм абзэкӏэ еджэныр рагъэжьагъ.
Илъэси 150-рэ хъугъэ хэхэс адыгэхэр ӏэкӏыб хэгъэгухэм защыпсэухэрэр. Ащ емылъытыгъэу ахэм яныдэлъфыбзи, зэсэгъэхэ лъэпкъ культурэри къаухъумагъ, хэкужъым зэрэщыщхэм ишӏэжь ашӏокӏодыгъэп. Мыщкӏэ нахьыжъхэм лӏыгъэшхо къахэфагъ, би афызэшӏокӏыгъ. Ахэм яхьатыркӏэ бзэр къэнагъ, ау ащ зэхъокӏыныгъабэ фэхъугъ, сыда пӏомэ адыгэхэр ямылъэпкъэгъухэм – тыркухэм, арабхэм – ахэпхъагъэ хъугъэх. Ащ елъытыгъэу тыркубзэмрэ арабыбзэмрэ яфэмэ-бжьымэхэр адыгабзэм къыхэхьагъэх. Апэрэмкӏэ, гу зылъыптэрэр гущыӏэу агъэфедэхэрэр ары. Тыркуем ис адыгэхэм тыркубзэм къыхэкӏыгъэ гущыӏабэ агъэфедэ, джащ фэдэкъабзэу араб хэгъэгухэм ащыпсэухэрэ адыгабзэхэм абзэ араб гущыӏабэ къыхэфэ.
Хэхэс адыгэхэм абзэ изэгъэшӏэн апэрэ лъэбэкъухэр зышӏыгъэхэм ащыщых Бырсыр Батырбыйрэ Лӏыбзыу Даудрэ. Ахэр абдзахэхэу Югославием исхэмрэ ӏурдуным щыпсэурэ адыгэхэм яжабзэ инэшэнэ заулэхэм къатегущыӏэх. Ар егъэжьапӏ ныӏэп. Мы ӏофым нахь зегъэушъомбгъугъэу удэлэжьэн фае. Гъэнэфагъэ хэхэс адыгэхэр диалект зэфэшъхьафкӏэ зэрэгущыӏэхэрэр. Мыщ дэжьым упчӏабэ къэуцу. Сыдэущтэу ахэр зэдэгущыӏэхэра адыгэ литературабзэ амышӏэмэ? Сыд фэдэ зэхъокӏыныгъэха илъэси 150-м къыкӏоцӏ бзэм игъэпсыкӏэ фэхъугъэхэр? Сыд фэдэ гущыӏэха хэкужъым щамыгъэфедэжьхэу къыхэнагъэхэр? Сыд фэдэ гущыӏэха бзэм къыхэхьагъэхэр ыкӏи гъэпсыгъэ щыхъугъэхэр? Умыгъэшӏэгъон плъэкӏырэп бзэшӏэныгъэлэжьхэри, тхакӏохэри хэмылажьэхэу ежь-ежьырэу ӏэкӏыб хэгъэгухэм адыгабзэр зэращыщыӏэр, зэращылажьэрэр. Диалект нэшанэхэр къыхэнагъэхэми, хэхэс адыгэхэм абзэ хэкужъым щыӏэм текӏыгъ макъэхэм алъэныкъокӏи, гущыӏэхэм шъуашэу яӏэхэмкӏи, гущыӏэу агъэфедэхэрэмкӏи. Тызэренэгуерэмкӏэ, Тыркуем, Сурием, ӏурдуным адыгабзэм игущыӏэкӏэ зэфэшъхьафищ гъэпсыгъэ ащыхъугъ. Ахэр лъэпкъэу зыхэсхэм, щыӏакӏэу яӏэхэм ялъытыгъэу ежь яе нэшанэхэр яӏэ хъугъэх. Тэ типшъэрылъыр лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкӏэ къекӏолӏагъэу, екӏолӏэкӏэ зэмылӏэужыгъохэр дгъэфедэхэзэ хэхэс адыгэхэм абзэкӏэ тхыгъэ текстхэр, гущыӏэхэр тыугъоинхэ фае, ахэм язэхэфын ӏоф дэшӏэгъэныр бзэшӏэныгъэлэжьхэм япшъэрылъ, сыда пӏомэ адыгабзэм итарихъкӏэ хэхэс адыгэхэм абзэ осэшхо зиӏэ кӏэнэу щыт ыкӏи ащ мыгӏанышхо иӏ адыгабзэм зэхъокӏыныгъэу ыкӏи хэхъоныгъэу ышӏыгъэхэр бгъэунэфынымкӏи, къыбгурыӏонымкӏи.
Арышъы, къэӏогъэн фае адыгэ бзэшӏэныгъэм гъогушхо къызэрикӏугъэр, ехъулӏэныгъэхэр зэришӏыгъэр, ау хэхэс адыгэхэм абзэ зыуушэткӏэ, хэкужъым щыӏэ адыгабзэм зыебгъапшэкӏэ зэфэхьысыжь гъэшӏэгъоныбэ ащ пшӏын плъэкӏыщт ыкӏи адыгабзэр зэрыкӏощт гъогур нахь нафэ къэхъущт. Мыщ хэгъэхъожьыгъэн фаер зы: джырэ лъэхъаным ӏэкӏыб хэгъэгухэм арыс хэхэс адыгэхэм абзэ къэухъумэнымрэ хэхъоныгъэ ышӏынымрэ яӏоф мыгӏанышхо зиӏэ пшъэрылъэу щыт, сыда пӏомэ адыгабзэм зиужьыжьыным пае хэхэс адыгэхэм абзэ къыхэнэгъэ ыкӏи къыхэхъогъэ гущыӏэхэр игъэкӏотыгъэу къыдэплъытэнхэ фае. Къэӏогъэн фае мы ӏофыгъомкӏэ бзэшӏэныгъэлэжьхэм апэ этнографхэр зэришъыгъэхэр: этнографием иуцугъо зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэ шӏэныгъэ тхыгъэхэр ахэм къыхаутыгъэх.
Проф. Др.Абрэдж Ачэрдан
Урысые Федерацие, Адыгэ Республик, Адыгэ къэралыгъо университет
Литературэр:
- Сафэрбий Сиюхов – адыгский просветител. Майкоп, 1991.
- Къомэфэ Мухьадин иеплъыкӏэ иӏэпэрытх статьяу «Адыгская письменность: проблемы унификации алфавитых и орфографических систем» зыфиӏоу профессорэу Шъаукъо Аскэр къытӏэкӏигъэхьэгъэмкӏэ къэтэты.
