GÜRCİSTAN’DAKİ KAFKASOLOJİ DİLBİLİMİ ÇALIŞMALARI TARİHİNDEN

Özet:

Gürcistan’da Kafkasoloji Dilbilimi çalışmaları erken denilebilecek bir dönemde başlamış ve Kartveluri Dil ve Lehçeleri haricindeki Kafkas Dilleri’nin de öğrenilmesi, öğretilmesi ve literatürlerinin oluşturulmasını esas alan araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar sonuç olarak Tbilisi Devlet Üniversitesi’nde akademik disipline dönüşmüş, yapılan akademik yayınlarla da sonuç pekiştirilmiştir.

Giriş

Kafkasya, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, Kafkas Sıradağlarının ikiye böldüğü, kuzeyde Don Ağzı, Maniç Çukurluğu ve Kuma Nehri Ağzı hattından, güneyde Aras Nehri ve Kars Platosu’na kadar uzanan coğrafi bölgenin adıdır[1]. Bölgede Rusya Federasyonu ve Türkiye’nin toprakları bulunduğu gibi, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan devletleri de tamamen bu coğrafyadadır.

Kafkasya, yeryüzünün nispeten küçük coğrafyası olmasına rağmen bu coğrafyada konuşulan diller gibi dikkat çekici hususiyetlere sahiptir. İlkçağ Yunan ve Roma tarihçileri, coğrafyacıları ve yazarları bu diller ile dilleri konuşanların kökenlerini ve akrabalıklarını tartışmış olmalarına rağmen, teorileri Kafkas dilleri üzerine çalışmalar olarak nitelendirilecek düzeyde değildir[2].

Bu küçük coğrafyada, birçok dil ve birçok ulus bulunmaktadır. Bununla birlikte, tabiat, iklim, yeraltı varlıkları açısından da zengindir. Stratejik olarak da önemli bir konuma sahiptir.

1. Gürcistan’daki Kafkasoloji Dilbilimi Çalışmalarının Temelleri

Kafkas dilleri ve uluslarının akrabalıkları meselesi Ortaçağ Gürcü tarihçileri tarafından da sorgulanmıştır. 10. yüzyıl Gürcü tarihçisi Leonti Mroveli “Kartlis Tskhovreba’da” bir “Kafkas Ailesi” ideasını ortaya koyuyordu. Tarihçi ve coğrafyacı Vakhuşti Bagrationi 18. yüzyılda argümanları dil hususuna doğrudan yönelmese de Kafkasyalılar hakkında yazılar kaleme alıyordu. Kafkasya hakkında Ortaçağ Arap coğrafyacıları da veriler ortaya koyuyorlardı. İslâm coğrafyacıları buraya Cebelülelsine (diller dağı) adını vermişler ve buradaki 300’e yakın dilden bahsetmişlerdir[3].

Kafkasya, daha geniş olan Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olmak üzere Kafkas Sıradağlarının böldüğü iki alt coğrafyada incelenir. Kuzey Kafkasya’da coğrafyanın büyüklüğü gibi barındırdığı diller de Güney Kafkasya’ya göre fazladır. Geleneksel anlayışa göre Kafkasya’da 50 dil konuşulmaktadır. Bu 50 dilden en fazla konuşanı olan 35’i Kafkas Dil Grubu’na ait dillerdir. Diğerleri Hint-Avrupa, Ural-Altay daha az sayıda da Hami-Sami dilleridir.

Kafkas Dil Grubu dört alt grubu ihtiva eder. Bunlar:

1- Kartveluri Dil ve Lehçeleri

2- Abaza-Çerkes Dilleri

3- Nakh-Çeçen Dilleri

4- Dağıstan Dilleri’dir.

Kafkasoloji olarak adlandırılan disiplin dilin yanı sıra; Kafkasya folkloru, Kafkasya etnografyası, Kafkasya tarihi, Kafkasya arkeolojisi, Kafkasya sanatı vd alanları da içerir. Gürcü bilim adamları Gürcistan’daki bilimsel çalışmalarda, bahsedilen alanlarda başlangıçtan beri aktif rol almışlardır ve bu nedenle ülkede bir araya getirilmiş zengin bir arşiv mevcuttur. Tabii olarak burada eldeki bütün verilerden ve bu verilerin toplanmasını sağlayan disiplinin kuruluşu, gelişimi ve günümüzde ulaşılan durumundan ayrıntıyla bahsetmek mümkün olmayacaktır. Biz sadece Kafkasoloji Disiplini’nin dilbilimi kısmı hakkında tespitler içerisinde özellikle Kuzey Kafkasya Dilbilimi’nde öne çıkan dilbilimciler ve çalışmaları üzerinde duracağız.

Gürcistan’da Kafkasoloji’nin dilbilimi kısmı günümüzde Arnold Çikobava Dilbilim Enstitüsü ve Tbilisi Devlet Üniversitesi Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü tarafından akademik olarak temsil edilmekte ve çalışılmaktadır.

Gürcüler kendi dilleri için çalışmalarına daha önce başlamışlar, 18. yüzyılda Gürcü Dili Grameri’ni saptamışlardır. 19. yüzyılda ise yapılan çalışmalarda genişletilme ve eksikliklerin giderilme yoluna gidilmiştir. Yine bu yüzyılda diğer Kafkas dilleri üzerine çalışmalar da başlayacaktır. Kafkasoloji Disiplini, elbette bunun yanı sıra da Kafkasoloji Disiplini’nin dilbilim kısmı 19. yüzyılda Gürcistan’da yapılan Kafkasya Dilbilimi çalışmalarını temel alır. Bu bilim dalı 19. yüzyılın 1860’lı yıllarında artık tamamen kişiliğini bulacaktır. Alman kökenli Rus Bilim İnsanı Peter von Uslar tarafından oluşturulan yapı, 1870’li yıllarda Gürcü Dil Bilimci Aleksandre Tsagareli’yle devam edecektir. Alman Bilim İnsanı Friedrich Max Müller dönemde Kafkas Dilleri’nin akrabalıklarını ortaya koymuş ve Hami-Sami, Ural-Altay gibi dil gruplarındaki dillerden farklılıklarını belirtmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısındaki araştırmalara Gürcüler yoğun bir biçimde dahil olmuşlardır.

2. Gürcistan’daki Kafkasoloji Dilbilimi Çalışmalarının Gelişimi

Petre Çaraia Kafkasoloji çalışmalarına katılan ilk Gürcüler’dendir.  Petre Çaraia Abazaca üzerine araştırmalar yapmıştır.  1888 yılında “Abaza Dili’nin Yafetik Diller Arasındaki Yerine Dair Yaklaşımlar” adlı tezini tamamlayarak St. Petersburg’a Kafkas Dilleri Bilimsel Öğretim Komisyonu’na yollamış ve 1989’da çalışmasının basım izni alarak 1912 yılında yayımlamıştır. Eş zamanlı olarak Niko Marr’ın benzer bir yayını da karşımıza çıkacaktır. Niko Marr da günümüzde Kartveluri Dilleri ve Lehçeleri olarak adlandırılan grubu Yafetik Diller içerinde anacaktır.

Tbilisi Devlet Üniversitesi’nin kuruluşuyla İvane Cavakhişvili Gürcü bilim insanlarına Gürcü Dili ve Gürcü kültürünün yanı sıra onun akrabası olan diğer Kafkas dilleri ve kültürleri üzerine çalışmalarını salık verecektir. Bu amaçla Petre Çaraia’yı Tbilisi’ye davet edecek, öncelikle Abazaca öğretimi üzerinde durulmasına çalışacaktır. Ancak Petre Çaraia’nın yaşamını yitirmesi bu ilk başlangıcı yapmasına engel olacaktır (Fot.1).

Abazaca öğretimi için Dimitri Gulia (Fot.2) Tbilisi Devlet Üniversitesi’ne davet edilecek ve Tbilisi’de Abazaca çalışmaları ve öğretimi Simon Canaşia’nın katkılarıyla 1927 yılında başlayacaktır. 1937 yılına kadar Simon Canaşia öğretimi sürdürecek, bu tarihten itibaren bir kadın dil bilimci Ketevan Lomtatidze (Fot.3) görevi devralacaktır.

Böylelikle çağdaş akademik normlara göre Kafkasya’da kurulan ilk üniversite olan Tbilisi Devlet Üniversitesi’nin kurucusu, rektörü, tarihçi İvane Cavakhişvili’nin büyük ideali de gerçekleşmiş olacaktır. İvane Cavakhişvili (Fot.4) üniversiteyi Gürcülere ve diğer Kafkasyalılara adamış, büyük bir veri toplama işine girilmesini sağlayarak dillerinin akrabalıkları üzerinde hareket ederek sonuçların değerlendirilmesini sağlamıştır. Gürcü ve diğer Kafkasya dillerine ithafla 1937’de Tbilisi’de yayınladığı kitap “Gürcü ve Kafkasya Dillerinin Başlangıç Tabiatı ve Akrabalıkları’dır[4]”. Kuzey Kafkasya dillerinin öğrenilmesi için de Simon Canaşia’yı (Fot. 5) Kuzey Kafkaya’ya göndermiş ve Çerkes dilleri üzerine çalışmasını sağlamış, Arnold Çikobava ve Varlam Topuria’yı (Fot. 6) da Dağıstan’a yine aynı amaçla bölge dillerini çalışmaları için yollamıştır.

1933 yılında Arnol Çikobava Tbilisi Devlet Üniversitesi Kafkas Dilleri Bölümü ve Kafkas Dilleri Anabilim Dalı’nı kurduğunda akademik örgün eğitim daha da geniş kitlelere sistemli ve planlı bir şekilde ulaşacak, aynı yıl lisans öğrencileri alınmaya başlanacaktır. Bölüm kurucuları Abazaca uzmanı Simon Canaşia, Dağıstan dillerinden Lakça uzmanı Varlam Topuria ve Avarca uzmanı Arnold Çikobava olmak üzere üç üyeden oluşacaktır.

1936’da, Dil Tarihi ve Materyal Kültürü Enstitüsü’nde Kafkas Dilleri Bölümü kurulmuştur. Böylelikle Kafkasoloji alanında iki farklı kurumda akademik araştırma merkezi faaliyete devam ediyor olacaktır.

1960’lı yıllardan itibaren Giorgi Rogava (Fot. 7) Kafkas Dilleri Bölümü’nün başına geçmiştir. Abaza-Çerkes Dilleri’nin mimarisi ve gelişimleri hakkındaki sorunlar üzerine çalışacaktır. Çerkes lehçelerini bilimsel olarak inceleyen, dilin özelliklerini, kurallarını belirleyen kişidir[5]. Çerkes araştırmacı Zainab Kerasheva’yla birlikte 1966 yılında yayınlanan “Adıge Dili’nin Grameri’nin” yazarıdır.

Kafkas Dil Grubu’ndaki dillerinin tarihi ve yapıları üzerine bölgesel bilimsel sempozyumlar düzenlenmeye başlanmıştır. Bu yıllarda Tbilisi, Sokhumi, Nalçik, Mohaçkale vd merkezlerde toplamda 13 sempozyum gerçekleştirilmiştir. Bu sempozyumlar 1991’den itibaren kesintiye uğrayacak, uzun zaman sonra yeniden başlayacaktır. 2003 yılında Kafkas Dil Grubu dillerini çalışan dilbilimciler yıllık planlanan oturumlara başlamışlar, ancak 2008 ve 2011 yıllarında da geniş katılımlı sempozyumlar düzenleyebilmişlerdir. Dördüncü sempozyum ise 2015 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu sempozyum özellikle Kuzey Kafkasya’daki cumhuriyetlerden ilgi görmüştür. Sempozyumların sürmesi, gelişmelerden ulusların birbirlerini haberdar etmesi açısından önem taşımaktadır. Tecrübeli bilim insanları yeni nesillere donanımlarını aktarabilmektedirler.

Sonuç

Gürcü Kafkasologlar (özelde Çerkesologlar) bugün de alanın temellerini atan Gürcü öncüllerinin çalışmalarına geleneklere bağlı kalarak devam etmekte ve Arnold Çikobava’nın izinden giderek tavsiyelerini özenle yerine getirmektedirler. “Her aydın Gürcü, Kafkas halklarının dilini ve tarihini, kendi dili ve ülkesinin tarihi olarak çalışmak ve bilmekle yükümlüdür”.

Fotoğraflar

Fot.1. Petre Çaraia	Fot.2. Dimitri Gulia

Fot.3. Ketevan Lomtatidze	Fot. 4. İvane Cavakhişvili

Fot.5. Simon Canaşia	Fot. 6. Varlam Topuria

Fot. 7. Giorgi Rogava

Kaynakça:

Cavakhişvili, İvane, Kavkasiuri Enebis Tavdapirveli Buneba da Natesaoba, Tbilisi: 1937.

Dursun, Davut, “Kafkasya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kafkasya 1 (11.10.2019).

Özey, Ramazan, Kafkasya ve Kafkas Ülkeleri Coğrafyası, Pegem Akademi, Ankara: 2017.

Bersirov, Batirbiy, The Republic of Adigheia Instute for Research in Humanities, Adıge Filolojisi Güncek Konular, Düzce Üniversitesi Uluslararası Adıge Filolojisi Sempozyumu Bildirileri, Düzce: 13-15 Mayıs, 2016, s.53-57.

https://bhttp://caucasiology.tsu.ge/

burusi.wordpress.com/history/arnold-chikobava/

* Shorena Lomaia, Doç. Dr. Düzce Üniversitesi, Kafkas Dilleri ve Kültürleri Bölümü Gürcü Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Fevzi Çelebi, Dr. Kartvelolog, Sanat Tarihçisi.

[2] Cavakhişvili, Kavkasiuri Enebis Tavdapirveli Buneba da Natesaoba, Tbisisi: 1937, s.3.

[3] Davut Dursun, “Kafkasya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kafkasya#1 (11.10.2019).

[4] Kartuli da Kavkasiuri Enebis Tavdapirveli Buneba da Natesaoba

[5] Batirbiy Bersirov, The Republic of Adigheia Instute for Research in Humanities, Adıge Filolojisi Güncek Konular, Düzce Üniversitesi Uluslararası Adıge Filolojisi Sempozyumu Bildirileri, Düzce: 13-15 Mayıs, 2016, s.53-57.