ÖZET
Bu çalışmanın amacı Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde bazı fiilleri fonetik ve biçem açısından karşılaştırmalı olarak incelemektir. Çalışmada kaynak veri olarak Şapsığ diyalektiyle yazılmış olan bir nart destanından alınmış olan bir metin kullanılmıştır. Nart Destanları, farklı Çerkes lehçelerinde yazılmış temel metinler niteliğindedir. Çalışmada, öncelikle Şapsığ diyalektinde yazılmış olan Nart Destanındaki ve Literatür dilindeki karşılaştırılabilir nitelikteki fiiller belirlenmiş ve daha sonra bu fiiller fonetik ve biçem bakımından incelenmiştir. Sonuç olarak çalışmada Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde fiillerde ortaya çıkan benzerlikler ve farklılıklar ortaya konmuştur.
Anahtar kelimeler: Çerkesce, Şapsığ diyalekti, fiiller, değişkenlik
Giriş
Adıge dili Kafkas Dil Ailesi içerisinde yer almaktadır. Kafkas Dil Ailesi dört dala ayrılır. Bunlardan Kartvel Dil Dalı, Gürcü, Zan ve Svan dillerinden; Nakh Dil Dalı, Çeçen, İnguş ve Batsbi dillerinden; Dağıstan Dil Dalı, Avar, Lakı, Dargin ve Tabasaran dilleri gibi 30 kadar dilden; son Abhaz-Adıge Dil Dalı ise, Adıge, Kabartay-Çerkes, Abhaz, Abaza, ve Ubıh dilllerinden oluşmaktadır.
Bütün bu diller farklı diyalektlere sahiptirler. Adıge dilinde de dört diyalekt bulunur: Abzeh, Bjeduğ, Çemguy ve Şapsığ diyalektidir. Adıge Literatür dilinin temelini Çemguy diyalekti oluşturur.
Adıge dili diyalektleri üzerine dilbilimciler farklı bilimsel çalışmalar yapmışlardır. Diyalektler üzerine ilk çalışma yapan Rus Dilbilimci N.F.Yakovlev’dır (Н.Ф.Яковлев). Daha sonra ӏ939 yılında Eşhamafe Davut (ӏэшъхьэмэфэ Даут) Adıge dili diyalektleri üzerine çalışmasının yer aldığı kitabını yazmıştır. ӏ957 yılında Ceraşe Zeynep (Кӏэрашэ Зайнаб) Şapsığ diyalektini tanımlayan ve özelliklerini anlatan kitap çıkarmıştır. ӏ972 yılında dilbilimci Kumehe Zare (Кумэхэ Зарэ) Abzeh diyalekti üzerine kitabını yayınlamıştır. Çemguy diyalektini tanımlayan Tharkoho Yunis’in (Тхьаркъохъо Юныс) çalışması ӏ993 yılında çıkmıştır. 2004 yılında ise Sitime Sare (Ситимэ Сарэ) Bjeduğ diyalekti üzerine kitap yazmıştır. (8: 8-9). Sözkonusu dilbilimciler diyalektler hakkında en kapsamlı çalışma yapan bilim insanlarıdır. Bu temel çalışmalar dışında da bu diyalektler üzerine farklı makaleler de bulunmaktadır.
Günümüzde Şapsığ diyalektini konuşanlar daha çok Krasnodar eyaletinde bulunan topluluklardır. Büyük Şeheç (Тыгъагъо), Küçük Şeheç (Тхахъо), Тхьэгъапшъэ, Къэлэжъ, Хладжыкъо, Шъоджэикъо; Krasnodar eyaletinin Tuapse ilçesinde köylerden Agoy ile Psıbe; ADIGE Cumhuriyetinin Tehutemıkoy İlçesindeki köyleri Afepsıpe, Pseytuk, Penehes, Haştuk, Natıhuay’da yaşayanlardır. Türkiye’de ise Şapsığ diyalektinin yaygın olarak Düzce İli bölgesinde kullanıldığı bilinmektedir. (8: 37)
Bu çalışmada Şapsığ diyalektinde gerçekleşen bazı fiil özelliklerinin Literatür dilindeki özelliklerden nasıl farklılaştığı karşılaştırmalı olarak çalışılmıştır. Şapsığ diyalektindeki fiil özellikleri için Nart Destanlarından Şapsığ diyalektinde yazılmış olan Hımış Seher’in öldürülmesi (Хъымыщ Cэхъэр зэрaукӏьыгъэр ) isimli metin kullanılmıştır.
Şapsığ Diyalekti ve Literatür Dili
Genel olarak Şapsığ Diyalektinin ve Literatür dilinin farklılık gösteren dilsel özellikleri aşağıdaki gibidir:
- Fonetik özellikler
- Ünsüzlerde dört ses bulunur: ötümlü sesler, ötümsüz sesler, gırtlaksı patlamalı sesler, soluklu ötümsüz sesler – б, п, пӏ, пп; д, т, тӏ, тт; дж, ч, чӏ, чч; гу, ку, кӏу, куку.
Bu seslerden ilk üç gruptaki sesler Şapsığ diyalektinde ve Literatür dilinde benzer şekilde bulunurken, soluklu ötümsüz sesler sadece Şapsığ diyalektinde bulunmaktadır.
- Şapsığ diyalektinde bulunan patlamalı-sürtünmeli sesler yumuşak, дж, ч, кӏ; жь, щ. Literatür dilinde ise yumuşak ve sert olarak bulunurlar, джъ, чъ, чӏ, ж, ш.
- Şapsığ diyalektinde art damaksıl patlamalı ünsüz sesler (гь, кь, кӏь) bulunurken, Literatür dilinde bu sesler bulunmamaktadır.
- Şapsığ diyalektinde bulunan sürtünmeli gırtlaksıl ünsüz /cӏ/ sesi Literatür dilinde bulunmamaktadır. (3: 27-33)
- Morfolojik Özellikler:
- Şapsığ diyalektinde üstlük belirten önek чӏэ-, Literatür dilinde дэ- olarak ifade edilir, чӏылъэтыгъ (дэлъэтэягъ); Чӏыкьыгъ (дэкӏоягъ).
- Önek шъхьэ – Şapsığ diyalektinde altlık bildirirken, Literatür dilinde üstlük gösterir, сышъхьыкӏьыгъ (сехыгъ).
- Önek гу- Şapsığ diyalektinde üstlük bildirirken, Literatür dilinde yanındalık gösterir, гуахы (тырахы), гуэс (теc).
- Literatür dilinde farklı olarak gösterilen geçişli fiil 3. şahıs ekleri /e-, ы-, и-/, Şapsığ diyalektinde sadece /и-/ olarak kullanılmaktadır, къиӏэтыгъ (къыӏэтыгъ).
- Şapsığ diyalektinde önce çoğul eki sonra zaman eki gelirken, кӏохэщтыгъ, Literatür dilinde önce zaman sonra çoğul eki gelmektedir, кӏощтыгъэх. (3: 66-7ӏ)
Çalışma
Çalışma yapılan metinde bulunan fiiller Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde benzer şekilde kullanılan ve farklı şekilde kullanılan fiiller olarak iki bölümde incelenmiştir. Tablo ӏ’de Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde benzer şekilde kullanılan fiilleri gösterilmektedir. Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde farklı kullanılan fiiller ise Tablo 2’de gösterilmiştir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili | Mastar Hali | Türkçesi |
| фашӏыгъ | фашӏыгъ | шӏын | yapmak |
| къариӏуагъ | къариӏуагъ | ӏон | söylemek |
| шъуӏыгъ | шъуӏыгъ | ӏыгъын | elde tutmak |
| аӏыгъыгъ | аӏыгъыгъ | ||
| зэрашӏын | зэрашӏын | шӏын | yapmak |
| амышӏэу | амышӏэу | шӏэн | bilmek |
| сшӏэрэп | сшӏэрэп | ||
| къариӏуагъ | къариӏуагъ | къэӏон | söylemek |
| къэкӏожьыхи | къэкӏожьыхи | къэкӏожьын | gelmek |
| феохэзэ | феохэзэ | еон | vurmak |
| еохэу | еохэу | ||
| еуцуалӏэхи | еуцуалӏэхи | еуцолӏэн | yanaşmak |
| щымыӏэжьы | щымыӏэжьы | щыӏэн | yaşamak |
| зэхъум | зэхъум | хъун | olmak |
| хъуи | хъуи | ||
| ригъэзи | ригъэзи | eгъэзын | zorlamak |
| дигъэзыхьагъэх | дигъэзыхьагъэх | дигъэзыхьан | tıkıştırmak |
| алъыдахьи | алъыдахьи | лъыдэхьэн | girmek |
| ригъэшӏугъэх | ригъэшӏугъэх | eгъэшӏун | ikna etmek |
| ригъэшӏухи | ригъэшӏухи | ||
| хъугъэ | хъугъэ | хъун | olmak |
| къаригъэшӏыни | къаригъэшӏыни | eгъэшӏын | yaptırmak |
| къыхьынэу | къыхьынэу | къыхьын | getirmek |
| къыхьыни | къыхьыни | ||
| тырилъхьагъ | тырилъхьагъ | тeлъхьэн | üzerine koymak |
| атырилъхьэмэ | атырилъхьэмэ | ||
| ригъэшъонэуи | ригъэшъонэуи | eгъэшъон | içirtmek |
| къэнэжьыгъ | къэнэжьыгъ | къэнэжьын | kalmak |
Tablo 1. Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde benzer şekilde kullanılan fiiller.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili | Mastar Hali | Türkçesi |
| фэгубжьыти | фэгубжыти | губжын | kızmak |
| аукӏьынэу | аукӏынэу | укӏын | öldürmek |
| еонхэджьэ | еонхэкӏэ | еон | vurmak |
| рэщтэхэти | щтэхэти | щтэн | korkmak |
| еупкӏыгъэх | еупчӏыгъэх | упчӏэн | sormak |
| зэрашӏыщтымджьэ | зэрашӏыщтымкӏэ | шӏын | yapmak |
| шъуещхэу | шъуешхэу | шхэн | yemek |
| шъумыгъэчьыеу | шъумыгъэчъыеу | чъыен | uyumak |
| рэпи-рэпшъи | пи-шъи | пэн/пшъын | endişelenmek/yorulmak |
| тэгъуалъхьи | тегъуалъхьи | тeгъoлъхьэн | üzerine yatmak |
| рэчьыягъэ | чъыягъэ | чъыен |
uyumak
|
| рэчьыеу | рэчъыеу | ||
| мычьыеу | мычъыеу | ||
| еупкӏыжьыгъэх | еупчӏыжьыгъэх | еупчӏын | sormak |
| ышӏэрэмэ | ышӏэмэ | шӏэн | bilmek |
| рэкӏохи | кӏохи | кӏон | gitmek |
| зеупкӏыхэм | зеупчӏыхэм | упчӏэн | sormak |
| гьэчьыегъуаещтыгъ | гъэчъыегъуаещтыгъ | гъэчъыен | uyutmak |
| агъэчьыягъ | агъэчъыягъ | ||
| къащти | къашти | къэштэн | almak |
| тырапхахьыгъ | тырaпхыхагъ | тырапхыхьэн | üzerine bağlamak |
| тэлъыти | телъыти | тeлъын | üzerinde durmak |
| кӏэупкӏэ | кӏэупчӏэ | упчӏэн | sormak |
| зыукӏьыгъэ | зыукӏыгъэ | укӏын | öldürmek |
| атилъхьагъ | атырилъхагъ | тeлъхьэн | üzerine koymak |
| тилъхьагъ | тырилъхьагъ | ||
| афэмылъэкӏьын | афэмылъэкӏын | лъэкӏын | yapabilmek |
| ыукӏьызэ | ыукӏызэ | укӏын | öldürmek |
| ыукӏьи | ыукӏи |
Tablo 2. Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde farklı şekilde kullanılan fiiller.
Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde farklı kullanılan fiiller tablosunda bulunan fiillerin bazıları seslerde bazıları eklerde farklılık göstermektedir.
- Fonetik açıdan farklılık gösteren fiiller:
- a) Şapsığ diyalektinde bulunup Literatür dilinde bulunmayan seslere sahip olan fiillerdir. Literatür dilinde bulunmayıp Şapsığ diyalektinde bulunan sesler Tablo 3’te gösterilmektedir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili |
| аукӏьынэу | аукӏынэу |
| зыукӏьыгъэу | зыукӏыгъэу |
| ыукӏьызэ | ыукӏызэ |
| афэмылъэкӏьын | афэмылъэкӏын |
| Ыукӏьи | Ыукӏи |
Tablo 3. Şapsığ diyalektinde bulunup Literatür dilinde bulunmayan sesler.
- b) Şapsığ diyalektinde patlamalı sürtünmeli sesler yumuşak söylenirken Literatür dilinde yumuşak ve sert olarak söylenmektedir. Çalışılan fiiller Tablo 4’te gösterilmiştir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili |
| фэгубжьыти | фэгубжыти |
| еупкӏыгъэх | еупчӏыгъэх |
| шъумыгъэчьыеу | шъумыгъэчъыеу |
| рэчьыягъэ | чъыягъэ |
| гьэчьыегъуаещтыгъ | гъэчъыегъуаещтыгъ |
| агъэчьыягъ | агъэчъыягъ |
| мычьыеу | мычъыеу |
| еупкӏыжьыгъэх | еупчӏыжьыгъэх |
| зеупкӏыхэм | зеупчӏыхэм |
| кӏэупкӏэ | кӏэупчӏэ |
Tablo 4. Patlamalı sürtünmeli seslerdeki farklılıklar
- c) Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde ünlülerin kullanıldığı uyuşmayan sesler de bulunmaktadır. Literatür dilinde ünsüzlerin önüne ünlülerin /ы/ yerine /а/ kullanılmaktadır. Geçmiş zaman ekinden önce Literatür dilinde /a/ yerine /ы/ gelmektedir. Ses göçüşmeleri olarak adlandırılan bu durum kelime içinde bazı seslerin yer değiştirmesi (metatez) anlamına gelir. Ses uyuşmazlıkları kadar fazla olmasa da rastlanmaktadır. Çalışılan metinde bir örneğine rastlanmıştır.
Тырaпхaxьыгъ тырaпхыxьaгъ (3: 44)
- Morfolojik açıdan farklılık gösteren ekler:
- a) Fiillerin son eklerinde görülen farklılıklar Literatür dilinde son ek olan /кӏэ/ yerine Şapsığ diyalektinde /джьэ/ olarak yazılmaktadır. Son eklerde görülen bu farklılıklar Tablo 5’te gösterilmiştir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili |
| еонхэджьэ | еонхэкӏэ |
| зэрашӏыщтымджьэ | зэрашӏыщтымкӏэ |
Tablo 5. Fiillerin son eklerinde de görülebilen farklılıklar
- b) Fiillerin kişi eklerinde farklılık gösteren ekler. Üçüncü kişi eklerinde hareket gösteren fiillerin ön ekine Şapsığ diyalektinde /рэ/ gelmektedir. Literatür dilinde ise мa / мэ gelmektedir. Fakat tamamlanmamış eylem gösteren fiillere ekler geldiğinde literatür dilinde мa/мэ çoğunlukla düşmektedir. Şapsığ diyalektinde /рэ/ eki tamamlanmış, tamamlanmamış ve süreklilik gösteren fiillerin her ikisiyle de kullanılmaktadır. Diğer taraftan Literatür dilinde geçişli fiillerde üçüncü kişi ekine nesne eki /и/ yerine /р/ gelmektedir. Şapsığ diyalektinde bazen nesne eki /р/ düşmektedir. Çalışılan fiiller Tablo 6’da gösterilmiştir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili |
| рэщтэхэти | мащтэхэти |
| рэчьыягъэу | чъыягъэу |
| рэкӏохи | кӏохи |
| атилъхьагъ | атырилъхагъ |
| тилъхьагъ | тырилъхьагъ |
Tablo 6. Fiillerin kişi eklerinde görülen farklılıklar
- c) Fiillerin ön ekinde görülen farklılık Literatür dilinde yer gösteren üstlük öneki olan /те-/ yerine Şapsığ diyalektinde /тэ-/ ön eki gelmektedir. Çalışılan fiiller tablo 7’de gösterilmiştir.
| Şapsığ Diyalekti | Literatür Dili |
| тэгъуалъхьи | тегъуалъхьи |
| тэлъыти | телъыти |
Tablo 7. Fiillerin ön eklerinde görülen farklılıklar
Şapsığ Diyalektinde ve Literatür Dilinde Fiil Dışında Gözlemlenen Farklılıklar
Bu örnek metinde çalıştığımız fiiller dışındaki bazı sözcüklerde de Literatür dilinde farklılıklar gözlenmiştir. Şapsığ diyalektinde ünsüz seslerde /т/ den önce /р/sesi düşmektedir:
натымэ (нартымэ).
Dil ucu ünsüzlerden önce bazı kelimelerde /н/ düşer:
пхъэтӏэкӏу (пхъэнтӏэкӏу).
Literatür dilinde büyük anlamı taşıyan /шxo/ yerine şapsığ diyalektinde /фо/ kullanılmaktadır:
кӏьэпсэфохэр (кӏэпсэшxoхэр). (3: 39)
Son ekin önüne Şapsığ diyalektinde ünlü olarak /э/ gelmektedir:
лӏэр (лӏыр).
Şapsığ diyalektinde başka özellikler de bulunmaktadır. Fakat örnek metinde bulunan özellikler üzerinde çalışma yapılmıştır.
Sonuç
Çalışmada görüldüğü gibi Şapsığ diyalekti ve Literatür dilinde bazı fiiller benzerlik göstermekte bazıları benzerlik göstermemektir. Etkin olan özellik Şapsığ diyalektinde olup Literatür dilinde olmayan fiillerde farklılık gösteren sese sahip olmak birinci özellik olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra çalışılan fiillerde son ek, kişi eki ve ön eklerde de görülebilen farklılıklarda tespit edilmiştir. Fiil dışında da bazı sözcüklerde farklı fonetik farklılıklar gözlemlenmiştir.
KAYNAKÇA:
- Абрегова С.К. Значение лексики шапсугского диалекта для исторической лексикологии и ее роль в обогащении словарного состава адыгейского литературного языка (на материале «Русско-черкесского или адигского словаря» Л.Я Люлье) //
- Ашхамаф Д. Краткий обзор адыгейских диалектов.- Майкоп, ӏ939.
- Керашева З.И. Особенности шапсугского диалекта адыгейского языка.- Майкоп, ӏ957.
- Кумахова З. Абадзехский диалект и его среди других адыгских диалектов. – ӏ972.
- Нартхэр. Адыгэ эпос.- Мыекъуапэ. Т. 4.- 20ӏ7.-С. 36.
- Сетимова С. Бжедугский диалект в адыгейском языковом мире.-2004.
- Тхаркахо Ю. Чемгуйский диалект и его место среди других адыгских диалектов.- Майкоп, ӏ993.
- Шъаукъо А., Бгъошэ З. Адыгэ диалектологиер.- Мыекъуапэ, 20ӏ5.
[1] İmran Önen Düzce Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi
